سایه سیاست‌خارجی بر دولت چهاردهم

همدلی| آرزو بخشنده: نقش ظریف در دولت آینده چه خواهد بود؛ این نکته‌ای است که در روزهای گذشته سر زبان‌ها افتاد و انتظاراتی را به وجود آورد. این توجه به “محمدجواد ظریف” دیپلمات کارکشته دوران روحانی از چند جهت قابل ارزیابی است؛ نخست اینکه او به عنوان نماد مذاکره و به سرانجام رساندن برجام انتظارات عمومی را در زمینه سیاست‌خارجی هدایت می‌کند. دوم اینکه دوقطبی برجام و انسداد سیاسی در این دوره از انتخابات نیز نماد دو طرف رقابت شده بود. اصولگرایان بر این نکته اعتراف کرده‌اند که جلیلی و قالیباف در مقابل خاستگاه گشایش‌های اقتصادی و سیاسی در آینده، نتیجه انتخابات را به طیف اصلاح‌طلب و میانه‌رو باختند. چه بسا که این اعتراف زودهنگام قرین واقعیت باشد و گفتمان “مسعود پزشکیان” به رغم تاکید بر عدالت و رفع فقر که بخشی از طبقات پایین جامعه را به خود جذب کرد، توانست بخشی از طبقات متوسط و فعالان اقتصادی و سیاسی را نیز با خود همراه کند. حتی ایده دیگری وجود دارد که می‌گوید رای بالقوه پزشکیان در انتخابات اخیر که مدافع او اما مخالف رای دادن بود نیز مسئله سیاست خارجی را در اولویت برنامه‌های مسعود پزشکیان می‌پندارد. با این وجود صحبت‌های شبانه ظریف در جمع ستاد پزشکیان که ویدئوی آن دیروز دست به دست می‌شد شوکی به انتظارات وارد کرد. او در این ویدئو صراحتا گفت: «در دولت آینده نخواهم بود. » ظریف گفت:«قرار نیست اجازه بدهیم این حضور شیرین مردم را گروهی با ناامیدی تلخ کنند. گروهی از الان آتش تهیه را آغاز کرده‌اند و قرار است ادامه دهند، هیچ کدام ما قرار نیست خانه برویم. قرار نیست اجازه بدهیم این حضور شیرین مردم را گروهی با ناامیدی تلخ کنند. اجازه ندهیم بار دیگر ما را ناامید کنند. خیلی‌ها بیشتر اینکه نمی‌خواستند رای بدهند می‌خواستند امید ما را از ما بگیرند، اما شما اجازه ندادید.»
دوری از تنش‌های درونی
سخنان ظریف این سوال را برآورد که مسعود پزشکیان با چه تیم مشخصی به سوی مذاکرات احتمالی و پیشبرد گشایش‌های دیپلماسی در آینده حرکت خواهد کرد؟ این پرسش اما باید در دایره وسیع‌تری از مقدورات دولت آینده و چشم‌انداز سیاسی مورد تحلیل قرار بگیرد که در گفتمان مسعود پزشکیان بارها شنیده شد. او در مناظره‌ها و تبلیغات تلویزیونی هفته‌های گذشته موضوعی را تکرار می‌کرد که کمتر شنیده شد. پزشکیان در پاسخ به سوالات متعدد درباره سیاست خارجی و برجام به رغم تاکید بر تغییر در سیاست خارجی و ایجاد فضای گفت‌وگو بر اساس سیاست‌های کلی به هم‌گرایی و وحدت در داخل کشور به عنوان اولویت اول اشاره داشت؛ اشاره‌ای که احتمالا سرنخ آن را باید در مواضع جریان درون حاکمیت و سایه‌های اختلاف‌انگیز نسبت به هرگونه مذاکره با طرف مقابل در رفع تحریم‌ها یافت.  اشاره جلیلی در پیام خود بعد از شکست در انتخابات معیار سنجش است. او در این پیام با اصرار بر اینکه دوباره دولت سایه خود را با قوت پیگیری می‌کند این سیگنال را به طرف مقابل داد که به رغم تعارفات سیاسی بعد از رقابت، در بر همان پاشنه خواهد چرخید. اگر دولت روحانی با تیم باتجربه‌اش را در حوزه‌های سیاسی و اقتصادی به عنوان زمینه تحلیل گذشته و آینده قرار دهیم، بدون تردید قدرت تیم پزشکیان اگر کمتر از آن نباشد بیشتر نخواهد بود. بنابراین نقطه مقایسه دولت روحانی و کارشکنی‌های طیف تندرو در موضوع برجام که با خروج ترامپ تکمیل شده بود، نشان داد آنها به هیچ پایبندی در منافع ملی سر سازگار ندارند و ممکن است در آینده همان کار را بکنند که با دولت روحانی و محمدجواد ظریف کردند. رادیکال‌ها بسته بودن فضای سیاسی را به عنوان نقطه اتکای خود برای ماندن در قدرت چه در پاستور و چه خارج پاستور پیگیری خواهند کرد. این نقطه اتکا حالا به نقطه قوت مسعود پزشکیان در اداره کشور باید بدل شود. اینکه بودن محمد جواد ظریف به عنوان وزیر امور خارجه کابینه چهاردهم به سود دولت عدالت خواهد بود یا خیر، حتما در حلقه تصمیم رئیس‌جمهور منتخب مورد توجه بوده و اعلام ظریف مبنی بر اینکه در دولت آینده نخواهد بود احتمالا از واهمه‌هایی نشئت گرفته که بارها گفته شد. شاید به همین دلیل باشد که ظریف در پیام اینستاگرامی خود پس از شوک شبانه در یک موضع‌گیری هدفمند آورده :« اکنون زمان همدلی است نه انتقام‌گیری و کینه‌ورزی.»
دیپلمات کهنه کار و نماد تغییر در سیاست خارجی ایران چند ساعت بعد از اعلام انصرافش از بودن در دولت چهاردهم این‌گونه اظهار کرده که:«اکنون زمان همدلی است و شستشوی دل‌ها از کینه‌ها و دلخوری‌ها و نه زمان انتقام‌گیری و کینه‌ورزی است. زمان احترام متقابل به باور‌ها حساسیت‌ها و نگرانی‌های همه شهروندان ایران زمین است.»
بخش زیادی از سیاست خارجی به کابینه وابسته است
این اظهارات در حالی مطرح می‌شود که سیاست‌خارجی و رفع تحریم‌ها فصل مشترک تحلیل‌های اقتصادی و سیاسی در بیان روش‌های بهبود شرایط کشور است. به نظر نمی‌رسد با نبودن ظریف در کابینه، مهمترین موضوع کشور و جهت‌گیری دولت چهاردهم در سایه بماند. “جلال ساداتیان” کارشناس رشد سیاست خارجی دیروز به فرارو گفت: «گمان من بر این است که افرادی که داعیه تسخیر دولت را داشتند، از جمله آقایان قالیباف و جلیلی، هریک به شکلی در انتخابات مایوس شدند و اطرافیان و حلقه نزدیکانشان به دنبال ایجاد مانع در مسیر آقای پزشکیان خواهند بود، اما این که آیا می‌توانند این موانع را ایجاد کنند یا خیر، من حدسم این است که با توجه حمایتی که رهبری از رئیس جمهور منتخب خواهند کرد، مجلس ناگزیر است همراهی بیشتری برای تسریع شکل‌گیری دولت و به جریان افتادن امور کشور نشان دهد و مجلس هم ابراز مخالفت‌های جدی نشان دهد. اما در نهایت بخش زیادی از آینده کشور و سیاست خارجی ایران به کابینه‌ای وابسته خواهد بود که آقای پزشکیان معرفی خواهد کرد و تا زمان معرفی کابینه نمی‌توانیم با قطعیت بگوییم چه خواهد شد.»
ظریف، معمار روابط خارجی پزشکیان
ساداتیان معتقد است: «عمده مشکلات ما در مسائل منطقه‌ای رفتار‌های اسرائیل است. نتانیاهو طی ماه‌های اخیر در منطقه اقداماتی انجام که روابط نسبتا شکننده‌ای را بین غربی‌ها و اسرائیل به وجود آورده است. خود همین تنش‌های غرب و نتانیاهو، فرصتی است که ما می‌توانیم از آن بهره ببریم. آقای پزشکیان در مبارزه‌های انتخاباتی با تیمی همراه بود که به نظر می‌رسید مخالف تحریم‌ها هستند و آقای دکتر ظریف هم اگر خود وزیر امورخارجه نباشد، معمار روابط خارجی در دولت آقای پزشکیان خواهد بود. این موضوع را می‌توان با جزئیات و با اطمینان رسانه‌ای کرد و باید دید طرفین در ایران و آمریکا چگونه روابط را پیش خواهند برد.»
فرصت‌های ارتباط با اروپا و آمریکا
ساداتیان درباره مباحث مطرح درباره سیاست خارجی دولت پزشکیان و مشکلاتی که ممکن است او در پیشبرد موضوع مذاکرات پیش‌رو داشته باشد، افزود: «تحلیف آقای پزشکیان یا همان سوگند یاد کردن ایشان به ۱۶ مرداد موکول شده است. بعد از آن هم تا ۱۴ روز فرصت دارد کابینه خود را معرفی کند. بعد از آن هم مجلس شورای اسلامی برای کسب رأی اعتماد از نمایندگان مجلس، تا ۲ هفته زمان خواهد داشت. بعد از همه این فرایند‌ها و تا زمانی که ایشان رای کافی از مجلس بگیرد و کابینه خود را مستقر کند، تا اوایل شهریور زمان لازم است. از نیمه شهریور به بعد است که می‌توانیم انتظار داشته باشیم که کابینه آقای پزشکیان تصمیم می‌گیرد چگونه اقدامات خود را پیش ببرد. در نتیجه از سمت ایران حدود ۲‌ماه زمان برای تعیین سیاست‌های خارجی و داخلی کابینه آقای پزشکیان زمان لازم است. در ایالات متحده هم حدود ۴‌ماه، تا انتخابات باقی مانده است. در نتیجه ما برای تنظیم نوع ارتباطمان با ایالات متحده زمان بیشتری لازم داریم. اما درباره اروپا، ماجرا فرق می‌کند و فکر می‌کنم که به محض مشخص شدن وضعیت کابینه ایران می‌توانیم مذاکرات را شکل دهیم. با توجه به استقبالی که اروپایی‌ها از انتخاب آقای پزشکیان انجام دادند و گفتند آماده ارتباط و تعامل با ایران هستند، به نظرم می‌رسد که این موضوع غنیمتی است تا بخش‌هایی از زخم‌های ارتباطمان با اروپا را حل کنیم.»