شفافیتِ تاریخی

همدلی| ستاره قاسمی: نخستین مجوز حراج اموال تاریخی و فرهنگی مجاز در ایران به‌تازگی صادر شده و گامی مهم در سامان‌دهی تجارت آثار تاریخی و هنری در کشور برداشته شد. این حراجی که به همت کارگروه ملی تجارت اموال تاریخی و هنری منقول مجاز برپا می‌شود، با نمایش ۳۹ اثر تاریخی و هنری در موزه فرش، قرار است در اواخر آذرماه در تهران برگزار شود. خرید و فروش آثار تاریخی در ایران همواره فرایندی پیچیده و با محدودیت‌های قانونی همراه بوده است. بر اساس قوانین موجود، تجارت اموال فرهنگی که حاصل از حفاری‌های غیرمجاز باشند، جرم محسوب می‌شود و مجازات‌های سنگینی به دنبال دارد. در این میان، تلاش‌هایی برای سامان‌دهی تجارت آثار تاریخی و فرهنگی مجاز در کشور آغاز شده است. در سال ۱۳۸۴، آیین‌نامه‌ای به تصویب هیأت وزیران رسید که به‌طور خاص به تجارت اموال تاریخی مجاز پرداخته و شروط خاصی برای فروش آن‌ها تعیین کرد. در این راستا، در سال ۱۳۹۸ دستورالعملی تصویب شد که به‌طور ویژه به شرایط حراج آثار تاریخی و هنری می‌پردازد.
کارگروه ملی تجارت اموال فرهنگی و تاریخی منقول مجاز با حضور نمایندگانی از وزارت میراث فرهنگی، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، مسئول نظارت و سامان‌دهی این تجارت است. این کارگروه، به‌تازگی نخستین مجوز حراج اموال تاریخی مجاز را صادر کرده است. حراجی‌هایی که پیش از این برگزار شدند، تنها آثار محدود یا صنایع دستی را دربرمی‌گرفتند. این حراج نخستین بار است که آثار تاریخی به‌صورت رسمی و با مجوز این کارگروه به فروش می‌رسند.
آثار تاریخی در معرض حراج
فرایند دریافت مجوز برای برگزاری این حراج پیچیده و شامل بررسی‌های دقیق کارشناسی بوده است. مؤسسه «پارسه» که این حراج را برگزار می‌کند، درخواست مجوز خود را در مردادماه ۱۴۰۳ به وزارت میراث فرهنگی ارسال کرد و پس از بررسی‌ها، مجوز این حراج صادر شد. این مؤسسه اکنون اولین مجموعه‌ای است که مجوز رسمی برگزاری حراج آثار تاریخی را دریافت کرده است. آثار تاریخی و هنری که در این حراج به فروش می‌رسند، شامل آثار مهمی همچون تابلو نقاشی «دمتر تولوزن»، پزشک مخصوص ناصرالدین شاه قاجار، و تکیه دولت طهران، اثر «حسین قوللر آقاسی» هستند. این آثار که عمدتاً به‌صورت موروثی در خانواده‌ها و مجموعه‌ها نگهداری شده‌اند، امکان فروش و تجارت آن‌ها تنها در داخل کشور و تحت نظارت وزارت میراث فرهنگی امکان‌پذیر است.
هدف اصلی از برگزاری این حراج‌ها ایجاد بازار شفاف برای تجارت آثار تاریخی و هنری است تا از خروج غیرمجاز این آثار از کشور جلوگیری شود. همچنین، این کارگروه با ایجاد بستر مناسب برای خرید و فروش این آثار در داخل کشور، قصد دارد این آثار را در اختیار موزه‌ها و مجموعه‌داران خصوصی قرار دهد. یکی از چالش‌های موجود، جلوگیری از تجارت آثار حاصل از حفاری‌های غیرمجاز و جلوگیری از ورود این آثار به بازارهای غیررسمی است. با این اقدام، انتظار می‌رود بازار تجارت آثار تاریخی و هنری در ایران به‌طور قابل توجهی سامان‌دهی شود و این بازار به‌عنوان یکی از منابع مهم فرهنگی و اقتصادی کشور، رشد و توسعه یابد.
حراج‌ها، تنها می‌توانند آثار خود را با مجوز رسمی از کارگروه ملی تجارت اموال فرهنگی، تاریخی و هنری منقول مجاز برگزار کنند. این تصمیم به منظور جلوگیری از فروش غیرمجاز آثار تاریخی و فرهنگی، حفاظت از میراث ملی و جلوگیری از خروج این آثار از کشور اتخاذ شده است. از آن زمان، مؤسسات و شرکت‌های حراجی برای هر نوع فروش آثار تاریخی و فرهنگی در داخل ایران باید از وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی مجوز رسمی دریافت کنند.
اولین حراج آثار تاریخی مجاز در ایران به‌طور خاص در موزه فرش تهران برگزار می‌شود؛ جایی که ۳۹ اثر هنری و تاریخی با قدمت بالا در معرض فروش قرار خواهند گرفت. این آثار شامل تابلوهای نقاشی، آثار سوزن‌دوزی، اجسام فلزی و دیگر اشیای تاریخی هستند که به‌صورت قانونی در ایران نگهداری شده و در چهارچوب قوانین تعیین‌شده برای حراج اموال فرهنگی-تاریخی مجاز، مورد فروش قرار خواهند گرفت. همچنین، این حراج در حال حاضر به‌عنوان نمونه‌ای از تلاش‌ها برای سامان‌دهی و نظارت بر تجارت آثار فرهنگی-تاریخی در ایران به‌شمار می‌آید.
محمدرضا زاهدی، رئیس اداره اموال فرهنگی و تاریخی وزارت میراث فرهنگی، تأکید کرد که این حراج گامی مهم در مسیر شفاف‌سازی بازار آثار تاریخی و فرهنگی در ایران است و به این ترتیب امکان خرید و فروش قانونی این نوع اموال به‌طور رسمی فراهم می‌شود. او افزود که این حراج‌ها باید در داخل کشور و تنها به‌صورت قانونی و تحت نظارت وزارت میراث فرهنگی انجام شوند تا از خروج غیرقانونی این آثار جلوگیری شود.
در نهایت، کارگروه ملی تجارت اموال فرهنگی، تاریخی و هنری منقول مجاز با صدور این مجوز و برگزاری نخستین حراج، گام جدیدی در جهت مدیریت و سامان‌دهی بازار آثار تاریخی در ایران برداشته است. این اقدام به‌ویژه در راستای حفظ و نگهداری اموال فرهنگی، ارتقای آگاهی عمومی در زمینه ارزش تاریخی آثار و جلوگیری از قاچاق و فروش غیرمجاز آنها در داخل و خارج از کشور صورت گرفته است.