ضرورت پرسش‌گری از امر قدسی

ضرورت پرسش‌گری از امر قدسی

مسعود نادری( فعال فرهنگی)

 الف: از آنجایی که  “صورتی در زیر دارد آنچه در بالاستی”  کلمات پرسشی  هم صورتی در زیر دارند.  صورت زیرین کلمات پرسشی همان میل جستجوگری ، حقیقت جویی و کمال طلبی است که خدای رحمان در سرشت آدمی آفریده است . لذا انسان ذاتا موجودی پرسش گر است.
پرسش‌گری انسان  محدود به موضوع  و زمان خاص نمی‌شود.
از زمانی که او کودکی تازه تولد  بوده  شروع می‌شود و تا زمان انسان کامل شدن، مستمرا و لاینقطع تداوم می‌یابد تا آنجا که رسول خاتم ص گفت : اللهم ارنی الاشیا کما هی.
ب: تقدس و مقدس به معنای منزه بودن و پاکی است و چون به حکم دلایل عقلی ، خدا منزه از هر نقصانی و بر خوردار از هر فضیلتی است، لذا پاک ترین و مقدس ترین هم است .  طوری که مقدس بودن چیزهای دیگر بستگی به تقرب و نسبت آنها با او دارد.
تقدس ذاتی خدای رحمان باعث می‌گردد که به عنوان امر قدسی مورد احترام شدید آدمیان قرار گیرد و این احترام فوق العاده، پرستش - اطاعت و تابعیت را به دنبال می‌آورد .
ج: حال این سوال مطرح است که آیا این احترام و اطاعت ، پرسشگری را در امرقدسی با مشکل محدودیت روبرو نمی‌کند؟
دو گروه معتقد هستند امر قدسی  و امورات مقدس ، پرسشگری را محدود می‌کند .
 ۱- گروهی که معتقدند دیگران یک امر را مثلا حکومت را قدسی میکنند تا امر پرسشگری را محدود کنند .
۲- گروهی که  اتفاقا ممکن است همین کار را بکنند!
این یادداشت با بهره گیری از دلایل عقلی ، آیات قرآن ، روایات و برخی سخنان بزرگان در صدد آن است که اثبات کند ، چه در مقام نظر و مباحث اعتقادی و چه در مقام عمل و احکام عبادی و چه در امر حکومت ،
اولا : نه تنها امری قدسی مانع پرسشگری نیست که با پرسشگری  کاملا سازگار  است .
ثانیا :  پرسشگری ریشه در امرقدسی دارد .
ثالثا : امر قدسی و متعالی با پرسشگری متجلی تر می‌گردد .
لذا کسی حق ندارد به بهانه مقدس بودن امری، دیگران را از پرسشگری  باز دارد.
 مدت‌ها است دوران “ الکیفیه مجهوله و السوال بدعه  “ گذشته است.
د:”شواهد و قرائن سه ادعای فوق “
۱- اعتقادات:  وقتی در اسلام گفته می‌شود اصول دین  عقلانی هستند، دقیقا به این معناست که هر مسلمانی باید از امر قدسی پرسش‌گری کند تا ویژگی‌هایی از آن امر متعالی (خدا )برایش تجلی عقلانی پیدا کند.لذا پرسشگری مجرا و مجلای  ظهور امر قدسی است.(۱)
در آیه ۸۲  سوره نساء  میخوانیم که بین احکام الهی  ناسازگاری وجود ندارد . بنابراین معنا ندارد که خدای رحمان از یک سو  پرسشگری را در فطرت آدمی قرار دهد و از سوی دیگر مانع و مخالف پرسشگری از خود و صفات خود گردد. آنجا هم که در روایت گفته شده است:” تفکروا فی کل شی و لا تفکروا فی ذات الله “  به نظر می‌آید بخاطر آن است که آن امر قدسی به دلیل بی نهایت بودن در ظرف ادراک محدود ما نمی‌گنجد . هر تصوری از خدا مخلوق و محدود به حدود توانایی عقلی ماست لذا تصوری مطابق با واقع نیست.
به قول فخرالدین عراقی : همی دانم که روز و شب جهان ، روشن به روی توست/ ولیکن آفتابی یا مه تابان ، نمی‌دانم.
 اما، آب دریا اگر نتوان کشید / هم بقدر تشنگی بتوان چشید.

باری هر چند لطف حق ناگفته های ما را شنیده و با هزار جلوه برون آمده تا با هزار دیده تماشایش کنیم اما ناگفته های فراوانی هم دارد که با تدبر و پرسشگری از او و از امورات مقدس می‌توان و بلکه باید زمینه ظهور آن‌ها را فراهم کرد.
حتی گاه این پرسشگری از طرف مخالفان پیامبر ص باعث شده که آیاتی نازل گردد.
به گفته امام صادق (ع) : “سبب نزول سوره‌ی اخلاص این بود که یهود از رسول خدا (ص) درباره‌ی نسبت خدای عزّوجلّ پرسیدند و سپس خدای عزّوجلّ سوره اخلاص را نازل فرمود.”
 ۲-طبق آیه ۲۶۰ سوره  بقره  حضرت ابراهیم “ ع” برای اطمینان قلبی بیشتر نسبت به حیات مجدد موجودات ( معاد ) از خداوند طلب دلیل و شاهد می‌کند و می‌گوید زنده شدن مردگان را نشانم بده و خداوند هم چگونگی حیات مجدد حیوانات را به او نشان می‌دهد .شاید اگر آن پرسشگری ابراهیم ع نبود آیات مربوط به چگونگی زنده شدن موجودات هم نازل نمی‌شد و از طرفی شاید صفت قدرت الهی برای ابراهیم(ع) تجلی اطمینان بخشی نمی‌کرد.
۳-در دفتر چهارم مثنوی مولانا می‌خوانیم که موسی (ع) از اتفاقات روز قیامت از خداوند می‌پرسد.
گفت موسی‌‌‌ای خداوند حساب / نقش کردی باز چون کردی خراب
نر و ماده نقش کردی جان فزا / وانگهان ویران کنی این را چرا ؟...
خدا پاسخ می‌دهد‌:
پس بفرمودش خدا‌‌‌ ای ذولباب / چون بپرسیدی بیا بشنو جواب
و در نهایت خداوند می‌فرماید:
در خلایق روح های پاک است / روح های تیره و گلناک است
این صدف‌ها نیست در یک مرتبه / در یکی دُرست و در دیگر شبه
واجب است اظهار این نیک و تباه / هم چنانک اظهار گندم‌ها ز کاه
بهر اظهارات این خلق جهان / تا نماند گنج حکمتها جهان
کنت کنزا کنت مخفیا شنو / جوهر خود گم مکن اظهار شو
۴- خداوند حکیم هر پیامبری را که ارسال کرده است به همراه او آیات ، بینات و براهینی را متناسب با توان عقلی مردم زمان آن پیامبر هم ارسال کرده تا اگر مورد بطور طبیعی مورد پرسشگری قرار بگیرند دلایل روشنی برای اثبات پیامبری داشته باشند . این امر نشان می‌دهد که خدای حکیم پرسشگری انسان‌ها  از پیامبران خود را  به رسمیت شناخته است .
ضمنابارها در قرآن به پیامبر اکرم (ص) در خصوص پرسشگری مردم تذکر داده شده است.
مانند سوال از روح( آیه  ۸۵ سوره اسرا  )،  انفال ( آیه ا سوره انفال ) ،یتیم  ( آیه  ۲۲۰ سوره  بقره)، انفاق ( ۲۱۵ بقره ) و...  .
۵-طبق آیه ۷۵ سوره ابراهیم ، حضرت ابراهیم ع با ماموران الهی در خصوص قوم لوط مجادله می‌کند و این مجادله به نحوی است که مورد ستایش خدای رحمان قرار گرفته است.
۶- در اسلام کتبی است که بیانگر احتجاجات ائمه اطهار (ع) با مخالفان است مانند احتجاجات طبرسی .
وجود اینگونه کتب نشان از آن دارد که ائمه اطهار (ع) پرسشگری را از خود به رسمیت می‌شناخته اند.  در تاریخ می‌خوانیم که امیرالمومنین (ع) حتی در بحبوحه جنگ هم به پرسشگری های مسلمانان عنایت خاص می‌کرد.
توجه به کتاب “مناظرات امام رضا (ع) با مخالفان یا دهریون” تالیف آیه الله العظمی مکارم شیراز ی میتواند راهنمای خوبی در این زمینه باشد.
د:” تقلید مشروع و آگاهانه در احکام عبادی”:
یکی از اموری که به نظر می‌آید  پرسش‌گری محدود می‌شود امر تقلید در فروع دین است .
مسائل احکام جزء تعبدی‌ترین موضوعات دینی هستند.
استاد مرتضی مطهری  ضمن مجاز دانستن تقلید عالم از جاهل  اما پرسش‌گری در آنجاها را هم مجاز بلکه لازم می‌داند . ایشان در کتاب ده گفتار در بحث اجتهاد می‌فرمایند :”
می خواهم بگویم همان تقلید جاهل از عالم و رجوع عامی به فقیه بر دو قسم است: ممنوع و مشروع.اخیراً از بعضی مردم كه در جستجوی مرجع تقلید هستند گاهی این كلمه را می‌شنوم كه می‌گویند می‌گردیم كسی را پیدا كنیم كه آنجا «سر بسپاریم» . می‌خواهم بگویم تقلیدی كه در اسلام دستور رسیده «سرسپردن» نیست، چشم باز كردن و چشم بازداشتن است. تقلید اگر شكل «سرسپردن» پیدا كرد هزارها مفاسد پیدا می‌كند.”
بدیهی است منظور از باز بودن چشم ، چشم عقل و جستجو گری عقلی است . پس در احکام  یعنی در تعبدی ترین بخش دین، حق و بلکه وظیفه پرسش‌گری تعطیل نمی‌گرددد.
ه:”حکومت قدسی و مسئله پرسشگری”
۱- امیرالمومنین علی(ع)در امر حکومت داری ، برای مردم و حتی کسانی که او را کافر خطاب می‌کردند، حق پرسشگری  قائل بودند .
ایشان در خطبه ۳۴ نهج البلاغه می‌فرمایند:
“... یاایهاالناس ان لی علیکم حقا ولکم علی حق فاما حقکم علی فالنصیحه لکم. .. واما حقی علیکم فلوفاء بالبیعه والنصیحه فی المشهد والمغیب”
مردم! من بر شما حقی دارم و شما بر من حقی حق شما بر من نصحیت خیرخواهانه برای شماست. .. و حق من بر شما وفای به بیعت و نصیحت و خیرخواهی در حضور و غیاب من است.
۲-پرسشگری از رهبران و حاکمان اسلامی آنقدر اهمیت دارد که در کتب روایی اسلامی  بابی با عنوان باب” نصیحت ائمه المسلمین” گشوده شده است.
۳- حضرت امام خمینی رحمه الله علیه در خصوص انتقاد و پرسشگری می‌فرمایند : “البته ما‌ها نباید گمان کنیم که هر چه می‌گوییم و می‌کنیم کسی را حق اشکال نیست. اشکال، بلکه تخطئه، یک هدیه الهی است برای رشد انسان‌ها”.
۴- در اصل هشتم  قانون اساسی آمده است :”در جمهوری اسلامی ایران  دعوت به خیر ، امر به معروف و نهی از منکر وظیفه‌‌‌ای است همگانی و متقابل بر عهده مردم نسبت به یکدیگر ، دولت نسبت به مردم و مردم نسبت به دولت،شرایط و حدود و کیفیت آنرا قانون معین می‌کند.”
همان طور که دیده می‌شود در قسمتی از اصل هشتم آمده است که مردم وظیفه دارند، دولت مردان خود را امر به معروف و نهی از منکر کنند. این قسمت از قانون که حق پرسشگری از حاکمان اسلامی را برای مردم به رسمیت شناخته ناظر بر آزادی اجتماعی و سیاسی مردم در نظام اسلامی است.
نتیجه: بر اساس موارد بالا  نه تنها امر قدسی مانع پرسشگری نمی‌گردد که  خود منشاء از امر قدسی گرفته و زمینه ظهور امر قدسی است.
بنابراین ابدا نمی‌توان از امر قدسی به منظور محدویت آزادی در امر پرسشگری بهره جست.
*پانوشت
۱- به مقاله “ امر مقدس و پرسشگری “ در کتاب، پایان تئولوژی۱،صفحه ۲۷۶ ، تالیف دکتر بیژن عبدالکریمی مراجعه کنید