ژانر ورزشی در ایران جوانی می‌کند

همدلی| رضا نامجو| همیشه برای عموم مردم نه فقط در ایران که در همه نقاط جهان به‌دست‌آوردن اطلاعات مختلف از زندگی آدم‌های مشهور یک علاقه‌مندی مهم به شمار می‌رفته است. در این میان سینما هم باتوجه‌به این علاقه‌مندی در میان عموم، روی ساخت آثاری برآمده از زندگی واقعی افراد شناخته شده یا دست‌کم با گرته‌برداری از زندگی آنان، تمرکز ویژه‌ای داشته است. در این میان ساخت فیلم‌های ورزشی که در آن زندگی قهرمانان و چهره‌های نامدار عرصه ورزشی روایت شده است، از اقبال بیشتری هم برخوردار بوده است؛ چون از یک سو شناخت زندگی قهرمانان از منظر ملی برای بسیاری از مردمان در کشورهای مختلف اهمیت داشته است و از سوی دیگر الهام‌بخشی زندگی قهرمانان بین‌المللی برای همه بینندگان بر اهمیت و جذابیت تماشای چنین فیلم‌هایی می‌افزاید.
بااین‌وجود اما در طول دوران حضور سینما در ایران ساخت فیلم‌هایی متأثر از زندگی قهرمانان و ورزشکاران نامدار سهم چندان قابل‌توجهی در میان تولیدات سینمایی کشورمان نداشته است و به جز چند مورد نمی‌توانیم از وجود فعال و پویای این ژانر در سینمای ایران یاد کنیم.  البته با وجود سهم اندک فیلم‌های ورزشی در میان کلیت فیلم‌های ساخته شده،  جشنواره‌ای با عنوان جشنواره فیلم‌های ورزشی در ایران راه‌اندازی شده و قرار است امسال چهاردهمین دوره آن برگزار شود.
مورد ویژه: پرویز خان
چندی پیش خبر ساخت فیلمی با محوریت زندگی پرویز دهداری از مربیان خوش‌نام و پیش‌کسوت تیم ملی فوتبال ایران رسانه‌ای شد. این فیلم با عنوان «پرویز خان» به نویسندگی و کارگردانی علی ثقفی و محصول سازمان هنری رسانه‌ای اوج است که در بخش مسابقه جشنواره چهل و دوم فجر حضور دارد. نقش زنده‌یاد دهداری را سعید پورصمیمی بازی کرده که چهره‌ای است با کارنامه‌ای درخشان. این سابقه به همراه زندگی دراماتیک مرحوم دهداری نویدبخش رقم‌خوردن یک فیلم متفاوت در ژانر ورزشی است. سازمان اوج هم پیش‌تر مستندی به همین نام تولید کرده است. به بهانه ساخت پروژه «پرویز خان» مروری داریم بر برخی از فیلم‌هایی که با موضوعات ورزشی در دهه‌های مختلف ساخته شدند.
دهه چهل؛ ببر مازندرانِ ساموئل خاچیکیان
با مرور سابقه تولید فیلم‌های ورزشی به دهه چهل و فیلم «ببر مازندران» می‌رسیم. «ببر مازندران» فیلمی به کارگردانی ساموئل خاچیکیان و نویسندگی منوچهر کی‌مرام محصول سال ۱۳۴۷ است. در این فیلم حبیب‌الله بلور مربی اسبق تیم ملی کشتی در نقش خود یعنی بلور به ایفای نقش پرداخته و مربیگری حبیب (امامعلی حبیبی) را بر عهده داشته است.
 امامعلی حبیبی کشتی‌گیر نامدار ایرانی که قهرمانی پنج دوره جهان و المپیک را در کارنامه دارد، درباره ایفای نقشش در این فیلم به روزنامه همدلی گفته بود: در دوران حضورم در مجلس سنا به مردم شهرم؛ شاهی (قائم‌شهر) قول داده بودم جاده‌ای را برای تسهیل در رفت‌وآمدشان احداث کنم و به این منظور هم چند چک از حساب شخصی خودم کشیدم که البته پول نشده بود.
چاره‌ای نداشتم؛ در همان ایام آقا بلور پیشنهاد بازی در فیلمی به تهیه‌کنندگی آقای میثاقیه را به من داد و من هم با چند شرط این پیشنهاد را پذیرفتم؛ اول اینکه بتوانم همه بدهی‌هایم در رابطه با احداث جاده قائم‌شهر را بپردازم و از طرف دیگر فیلمی که در آن بازی می‌کنم، الهامی از زندگی واقعی خودم باشد. آقای کی‌مرام نویسندگی فیلم را بر عهده داشت که به پیشنهاد من نامش شد «ببر مازندران». در نهایت هم نه‌تنها کل مبالغ مربوط به چک‌ها با بازی من در این فیلم پرداخت شد که تقریباً سی هزار تومان هم به خودم دستمزد دادند که در آن زمان پول زیادی به‌حساب می‌آمد. در آن فیلم حسین ملاقاسمی از قهرمانان کشتی فرنگی ایران هم در کنار آقابلور به‌عنوان یکی از شاگردانش و البته کمک‌مربی حضور داشت.
چون هدف من احداث جاده برای مردم شهرم بود و این اتفاق هم با بازی من در فیلم ببر مازندران محقق شد، دیگر تمایلی به ماندن در مقام بازیگر سینما نداشتم؛ چون اساساً خودم را بازیگر نمی‌دانستم. به همین خاطر هم علی‌رغم وجود پیشنهادهای زیاد بعدی دیگر حاضر به بازی در هیچ فیلمی نشدم.
دهه پنجاه؛ عمو فوتبالی و مسافر
سال ۱۳۵۴ «عمو فوتبالی» به کارگردانی سعید مطلبی درباره ۲ نفر از طرف‌داران جدی فوتبال ساخته شد. داستان به موضوع جابه‌جایی بازیکنان فوتبال در تیم‌های مختلف می‌پردازد که در جریان این جابه‌جایی اتفاقاتی رقم می‌خورد. ایرج قادری، گلی زنگنه و بهمن مفید بازیگران «عمو فوتبالی» بودند.
«سر طلایی» به کارگردانی شعاع‌الدین مصطفی‌زاده دیگر فیلم فوتبالی دهه ۵۰ است که سال ۵۲ با موضوع علاقه‌مندی یک جوان به فوتبالیست شدن ساخته شد.
«مسافر» به کارگردانی عباس کیارستمی هم سال ۵۳ ساخته شد. فیلم درباره نوجوانی اهل ملایر است که تصمیم دارد به تهران برود و مسابقه فوتبال را در ورزشگاه تماشا کند. او به‌تنهایی به تهران و ورزشگاه محل برگزاری مسابقه می‌رود. این فیلم در سینما اکران نشد.
دهه 60؛ خط پایان محمدعلی طالبی
دهه شصت متأثر از فضای متفاوت سینما و دوران دفاع مقدس ورزش سهم اندکی از سینما دارد. محمدعلی طالبی سال ۶۵ فیلم «خط پایان» را با محوریت ورزش دوچرخه‌سواری ساخت. داستان درباره کارگری به نام خلیل است که در کارگاه تولیدی دوچرخه کار می‌کند. او با وساطت هوشنگ رئیس باشگاه ایران جوان به‌عنوان ذخیره وارد این باشگاه می‌شود و برای حضور در مسابقه چالش‌هایی برایش رقم می‌خورد.
دهه هفتاد؛ از حریف دل تا تختی
فیلم سینمایی «حریف دل» به کارگردانی رضا گنجی در سال ۷۵ با موضوع ورزش کشتی ساخته شد که جمشید مشایخی، فاطمه گودرزی و شاهد احمدلو بازیگرانش بودند. سعید که در سال آخر دبیرستان تحصیل می‌کند، بدون اطلاع مادر و پدربزرگش، به ورزش کشتی می‌پردازد و به‌زودی استعدادش موردتوجه مربیان قرار می‌گیرد. پدربزرگ سعید که خود از پیش‌کسوتان ورزش است، زودتر از مادر سعید، موضوع را می‌فهمد و شادی خود را پنهان می‌کند. مادر از شنیدن خبر کشتی‌گیر شدن سعید، ناراحت می‌شود و این ناراحتی زمانی به اوج می‌رسد که می‌فهمد مربی سعید، رقیب شوهرش است که در یک مسابقه کشتی سهواً باعث مرگ پدر سعید شده است.
سال ۷۶ «یاس‌های وحشی» با محوریت ورزش تکواندو به کارگردانی محسن محسنی‌نسب ساخته شد. داستان درباره سه رزمنده بسیجی به نام‌های علی، صدرا و رحیم است. علی، رحیم و چند رزمنده دیگر برای شرکت در مسابقه‌های کاراته به لندن می‌روند. علی به‌عنوان نماینده ایران و رحیم به‌عنوان مربی، در مسابقه‌های آزاد کاراته شرکت می‌کنند.«شیرهای جوان» تولید سال ۱۳۷۹ عنوان فیلم دیگری است که محسنی‌نسب با موضوعی ورزشی ساخت. این فیلم داستان زندگی یک ورزشکار رشته کاراته است که در مسابقات شهر کیف برای او اتفاقاتی رخ می‌دهد.اواخر دهه هفتاد هادی صابر نیز فیلم «مثلث آبی» را ساخته است. داستان محمد پسر جوانی که علاقه زیادی به فوتبال دارد. او روزی کاملاً اتفاقی جواد زرینچه بازیکن تیم استقلال را می‌بیند و این دیدار مسیر زندگی محمد را تغییر می‌دهد.
در همان ایام علی حاتمی رؤیای ساخت فیلم «جهان‌پهلوان تختی» را در سر داشت و کار را تا نیمه هم پیش برد؛ اما بخت با او و سینمای ایران یار نبود تا خودش بتواند فیلمش را به پایان برساند و با درگذشت او به‌واسطه پیشروی بیماری سرطان ادامه ساخت آن فیلم بهروز افخمی سپرده شد و او هم در تبدیل فیلم حاتمی به یک فاجعه کاملاً موفق شد؛ فیلمی که بنا بود به یک شاهکار در کارنامه علی حاتمی و سینمای ایران بدل شود، به اثری تبدیل شد که بعد از تماشایش مخاطب از صرف زمان خود برای دیدن آن بدون شک خود را شماتت خواهد کرد.  اگرچه سوژه فیلم درباره یکی از چهره‌های مهم ورزش ایران بود؛ اما می‌توان گفت افخمی سوژه را نابود کرد.
دهه 80؛ از فوتبالیست‌ها تا دیوار
دهه هشتاد با ساخت یک فیلم فوتبالی شروع می‌شود. علی‌اکبر ثقفی سال ۸۰ فیلم «فوتبالیست‌ها» را با حضور علی پروین و حمید استیلی از چهره‌های فوتبالی می‌سازد. همچنین سال ۸۵ «آفساید» به کارگردانی جعفر پناهی درباره دخترانی که علاقه به حضور داشتن در ورزشگاه را دارند، ساخته می‌شود. این فیلم در ایران اکران عمومی نشد.
به نقل از مهر، «دیوار» به کارگردانی محمدعلی طالبی که در سال ۸۶ ساخته می‌شود را هم می‌توان در میان فیلم‌های مرتبط با ورزش قرار داد. مردی که کارش موتورسواری در دیوار مرگ است و از این طریق خرج زندگی خود را تأمین می‌کند، بر اثر یک حادثه کشته می‌شود. پس از این اتفاق، فرزندانش تصمیم می‌گیرند راه پدر را ادامه دهند.
دهه 90؛ از عرق سرد تا بیرو
دهه نود ساخت فیلم‌های ورزشی رونق بیشتری می‌گیرد و به‌تبع تنوع در تولیدات سینمایی فیلم‌های متفاوت‌تری ساخته می‌شود. «عرق سرد» از تولیدات سال ۹۶ به کارگردانی سهیل بیرقی داستان افروز اردستانی بازیکن تیم ملی فوتسال بانوان است که در آخرین مسابقات ملی عنوان خانم گل رقابت‌ها را از آن خود کرده است. او در حال آماده‌سازی برای حضور در مسابقات جهانی است که متوجه می‌شود همسرش مانع خروج او از کشور شده است.
همچنین مستند سینمایی «صفر تا سکو» سال ۹۶ ساخته شده و روایت زندگی خواهران شهربانو، سهیلا و الهه منصوریان ورزشکاران ووشو است. این فیلم بخشی از زندگی شخصی و حرفه‌ای خواهران منصوریان را در دل مسابقات مهمی که داشتند و زندگی حرفه‌ای‌شان به تصویر می‌کشد.
«سونامی» به کارگردانی میلاد صدرعاملی نام فیلم ورزشی دیگری است که سال ۹۷ ساخته می‌شود. در اردوی تیم ملی تکواندو، سرمربی تیم و سه تن از بازیکنان اعزامی، به کشوری خارجی پناهنده شده و به ایران برنمی‌گردند. این پناهندگی اتفاقاتی را رقم می‌زند و داستان حول آن پیش می‌رود.
بهرام توکلی هم سال ۹۷ سراغ سوژه‌ای مهم در ورزش رفت و زندگی «غلامرضا تختی» را بر پرده سینما آورد. این فیلم با تمرکز بر زندگی جهان‌پهلوان تختی از دوران کودکی تا مرگ او را روایت می‌کند.فیلم «لاله» به کارگردانی اسدالله نیک‌نژاد هم بعد از حواشی که داشت سال ۹۹ ساخته شد. این فیلم به زندگی لاله صدیق، قهرمان اتومبیل‌رانی ایرانی و چالش‌ها و مشکلاتی که داشته می‌پردازد.
همچنین «بیرو» به کارگردانی مرتضی‌علی عباس‌میرزایی سال ۱۴۰۰ ساخته شد. «بیرو» روایتی از زندگی علیرضا بیرانوند دروازه‌بان تیم ملی فوتبال ایران بود که برای فوتبالیست شدن مسیر سختی را پشت سر گذاشته است. با وجود سوژه جذاب اما نسخه سینمایی این فیلم موفق نبود.
علاوه بر این سال ۱۴۰۰ «اورکا» به کارگردانی سحر مصیبتی و بازی ترانه علیدوستی بر اساس واقعیت در مورد زندگی الهام سادات اصغری (شناگر ایرانی) ساخته شده است؛ این فیلم فرصت اکران عمومی را به دست نیاورد.
ورزش در سیما
در کنار فیلم‌های سینمایی، تلویزیون هم کم‌وبیش در سریال‌ها سراغ ورزشکاران و رشته‌های ورزشی رفته است. «کهنه‌سوار» به کارگردانی اکبر خواجویی با موضوع ورزش کشتی، «به‌سوی افتخار» به کارگردانی سیروس مقدم با موضوع فوتبال، «پژمان» به کارگردانی سروش صحت و با بازی پژمان جمشیدی از بازیکنان فوتبال، کشتی‌گیر بودن شخصیت نقی با بازی محسن تنابنده و یا علاقه‌مندی شخصیت بهتاش فریبا برای فوتبالیست شدن در سریال «پایتخت» و … از نمونه‌های سال‌های اخیر است که اشاره یا سوژه‌ای ورزشی داشتند و می‌توان به آنها اشاره کرد. در شبکه نمایش خانگی هم سریال «یاغی» به کارگردانی محمد کارت از جمله آثاری است که به موضوع ورزش کشتی می‌پرداخت.
سینما و ورزش هرکدام جذابیت‌های خاص خود و قابلیت‌های خوبی برای همراه کردن علاقه‌مندان خود را دارند. با وجود این‌همه طرف‌دار برای هر یک از  این دو حوزه تصور کنید همراهی حساب شده دو عرصه سینما و ورزش می‌تواند چه کارکرد پر جذبه‌ای را داشته باشد؟ ژانر زندگینامه‌ای به‌خصوص در زمینه ورزشی از ژانرهایی است که به‌ویژه در سال‌های اخیر در سراسر دنیا موردتوجه  قرار گرفته و اتفاقات جذابی را هم رقم زده است. از سوی دیگر صرف نظر از آثار بیوگرافیک، به طور کل ساخت فیلم‌های ورزشی مثلاً برای رواج یک رشته ورزشی خاص در جغرافیایی ویژه می‌تواند تأثیرات مهمی را رقم بزند.
 شناگران The Swimmers.،  زرنگ‌بازی Hustle.، شاه ریچارد King Richard.، مهاجم آمریکایی American Underdog.، مثل یک دختر سواری کن Ride Like a Girl.، کرید 2018 Creed.، چپ‌دست Southpaw. و ضربه‌مغزی Concussion. از جمله فیلم‌ها در ژانر ورزشی است که نه فقط در کشور سازنده که در سراسر جهان با اقبال و توجه ویژه تماشاگران سینما مواجه شده است.
در نهایت به نظر می‌رسد داشتم طرح برای ساخت آثاری در این زمینه در آغاز کار و در گام‌های بعدی نگارش یک فیلم‌نامه تمام‌وکمال و نه برآمده از یک ایده خام، می‌تواند مقدمات خلق یک اثر سینمایی خاص در ژانر ورزشی را فراهم کند. در نهایت کارگردانی خلاقانه و البته به‌کارگیری امکانات نرم‌افزاری و سخت‌افزاری که شکل‌گیری فیلم به آن نیازمند است، ما را به یک اثر قابل‌اعتنا خواهد رساند.