ارگ نوشیجان؛ شاهکاری ماندگار از هزاره اول میلادی

ارگ خشتی نوشیجان در ملایر را می‌توان از قدیمی‌ترین نیایشگاه های خشتی در جهان و متعلق به هزاره اول میلادی دانست که با قرارگیری بر بلندای تپه‌ای، یکی از مقاصد مهم گردشگران خارجی و داخلی در همدان است و یکی از ناشناخته‌ترین بناهای کشور نیز به شمار می‌رود. در فاصله ۲۰کیلومتری ملایر و ۶۰کیلومتری همدان در گستره دشت وسیع شوشاب که گاه بارش باران‌های بهاره آن را به دریاچه‌ای وسیع مبدل می‌کند، تپه‌ای قرار دارد که در سرتاسر دشت یکه‌تازی می‌کند، تپه‌ای که روبروی روستای قلعه‌نو قرار گرفته و حدود ۲هزار و ۸۰۰سال قدمت دارد.
«ارگ نوشیجان» را بسیاری از باستان شناسان یک دژ معبد تاریخی و مهم می‌دانند که روزگاری هم کاربرد دفاعی داشته و هم مکانی برای نیایش بوده و خیلی‌ها هم این بنای خشتی و شگفت‌انگیز را با همان نام آتشکده نوشیجان به یاد می‌آورند، اما چه چیزی این بنای تاریخی و باستانی را تا بدین حد ارزشمند کرده است؟ سال ۱۳۴۳ این تپه باستانی کشف می‌شود و سال ۱۳۴۶ یک باستان شناس انگلیسی و تیم همراهش در این منطقه حضور پیدا می‌کنند که این حضور قریب به یک دهه زمان برد، تا جایی‌که تا سال ۱۳۵۶ چیزی در حدود شش فصل کاوش باستان شناسی به سرپرستی «دیوید استروناخ» روی این تپه ساده صورت گرفت و نتیجه یک کشف خارق‌العاده بود، در دل این تپه بنایی خشتی و سه طبقه کشف شد که هر طبقه متعلق به یک دوره تاریخی مادها، هخامنشیان و طبقه آخر متعلق به دوران اشکانی بود. با این کشف بزرگ تپه نوشیجان و آتشکده مکشوفه در آن نه تنها قدیمی‌ترین و تنها اثر تاریخی سالم بازمانده از دوران مادها به حساب می‌آمد، بلکه این آتشکده قدیمی‌ترین عبادتگاه خشتی جهان نیز محسوب می‌شد، این بنای خشتی به ظاهر ساده که در برابر چشمان همگان قراردارد، نخستین الگوی معماری ایران باستان به حساب می‌آید که تأثیراتش نه تنها در دوره‌های بعدی همانند هخامنشیان مشهود بوده، بلکه این تأثیرات با فرهنگ ایرانی درآمیخته و در معماری دوره اسلامی نیز خود را به رخ کشیده و بسیاری معتقدند تعامل مادها با اقوام مختلف و حکومت‌های متعدد سبب شده تا هنر این دوران چنین جهشی در معماری به همراه داشته باشد. این بنای خشتی وسیع ۸۰متر طول و چیزی قریب به ۳۰متر عرض دارد و از بخش‌های مختلفی تشکیل شده، اگر قدم در درون این بنای خشتی و باستانی بگذارید، اتاق‌های تودرتو، سکوها، تونل زیرزمینی، آثاری از برج و حتی نشانه‌هایی از طاق‌های ضربی را خواهید دید که بسیار حیرت‌انگیز است، طبق آزمایشات باستان شناسی قدمت این بنا چیزی در حدود ۲۸۰۰سال تخمین زده شده و بر طبق این تخمین، مادها در عصر آهن و فواصل قرون هشتم تا ششم پیش از میلاد اقدام به ساخت این شاهکار زیبای خشتی کرده‌اند.
دژ معبد خشتی نوشیجان از بخش‌های مختلفی تشکیل شده و استروناخ، باستان شناس انگلیسی که نخستین اکتشافات را در نوشیجان انجام داد، به دنبال ردپایی از مادها این تپه را مورد واکاوی قرار داد و طی کاوش‌هایش به لایه‌های مختلفی رسید؛ لایه سطحی مربوط به اشکانیان بود که پس از مطالعات علمی برداشته می‌شود، لایه دوم نیز که یادگاری از دوره هخامنشی است و پس از انجام مطالعات کارشناسی کنار گذاشته می‌شود تا لایه سوم که متعلق به دوره مادها بوده و به طرز شگفت انگیزی سالم مانده بود، بیرون می‌آید. استروناخ به این نتیجه رسید که این بنای خشتی در واقع یک قلعه حفاظتی در برابر هجوم دشمن دیرینه مادها یعنی آشوریان بوده است، اما علاوه بر آثار یک بنای دفاعی نشانه‌هایی از دو معبد نیز به دست آمد که نشان می‌داد اینجا علاوه بر کاربرد نظامی، محلی برای نیایش و عبادت نیز بوده و کارکردهای مختلفی داشته است، استروناخ در پایان کاوش‌هایش یافته‌ها را در چندین بخش مجزا دسته‌بندی کرد و در هر یک از اضلاع این مجموعه وسیع که تماما از خشت و گل ساخته شده، بخش‌های مختلفی به چشم می‌خورد.