مردی در پاسارگاد بال دارد!

«انسان بالدار» سالم‌ترین و زیباترین نقش به جای مانده از هخامنشیان در «پاسارگاد» است؛ مردی با ریش انبوه، ردای بلند و تاجی بر سر که چهار بال او را در برگرفته و نشانی از اندیشه کوروش هخامنشی است.
این سنگ‌نگاره در ضلع شمال غربی کاخ دروازه در محوطه میراث جهانی پاسارگاد واقع شده است. نقش مرد، بزرگ‌تر از اندازه طبیعی است، طوری که از فرق سر تا کف پا حدود دو و نیم متر می‌شود و اگر تاجش محاسبه شود به دو متر و ۹۰ سانتی‌متر هم خواهد رسید. نیم‌رخ این مرد به سمت چپ و به سمت مرکز تالار کاخ است.نقش انسان بال‌دار به کتیبه‌ای سه زبانه در چهار سطر مزین بوده که نوشته آن، این مضمون را داشت: «آدم کوروش خشایَثی یَه هخامنشی یَه»، یعنی «من کوروش [ام] شاه هخامنشی».
به عقیده باستان‌شناسان، عناصر تزئینی و هنری سنگ‌نگاره «انسان بالدار» بسیار زیبا، چشمگیر و معنادار است. بر بلندای نقش، تاجی زیبا است که روی شاخ های بلند و تاب دار یک قوچ حبشی قرار گرفته است، در حالی که دو مار کبرا پشت به هم کرده‌اند، هر یک گویی را به نماد خورشید بر سر دارند و تاج را در میان گرفته‌اند. سه دسته‌گل نِی بخش اصلی تاج را که هر یک گوی خورشید را بر فراز دارند و با پر شترمرغ احاطه شده‌، تشکیل داده‌اند. انتهای این سه دسته‌گل را سه گوی بزرگ خورشید پوشانده است. بال‌ها با ظرافت و زیبایی دو سوی مرد را در بر گرفته، در حالی که دو بال به سوی آسمان و دو بال به سمت زمین گسترده شده است. اندام این مرد با ردایی بلند و حاشیه‌دار پوشانده شده که مزین به گل‌های «روزت» است. دست‌ها یکی به سوی جلو و دیگری در امتداد بال به سوی بالا قرار گرفته اند، در حالی که پاها عریان هستند. دست‌ها حالتی از درود و سلام یا نیایش را تداعی می‌کند.این نقش برجسته از هنر و فرهنگ‌های ملل مختلف آن روزگار الهام گرفته است؛ از جمله تاج که پیشینه‌ای مصری دارد، لباس بلند مرد که عیلامی است و بال‌ها که ریشه در فرهنگ و هنر آشور دارد. به‌کارگیری هنر ملل مختلف در این سنگ‌نگاره برگرفته از اندیشه‌های انسانی کوروش است. در واقع هر قسمت نقش‌برجسته بیان‌کننده حضور نماینده ای از ملت‌های گوناگون بوده است. ظاهرا قصد بر این بوده که با نقش انسان بالدار نوعی از اتحاد و همدلی میان مردمان سرزمین‌های مختلف با اندیشه برابری انسان‌ها با هر رنگ، نژاد و زبانی نشان داده شود.
«گریشمن» باستان‌شناس فرانسوی بال‌های این نقش را نمادی از تسلط کوروش بر چهار جهت (شرق، غرب، شمال و جنوب) دانسته است. نقش انسان بال‌دار را یک مفسر هندی به نام «مولانا ابوالکلام آزاد» و همچنین «علامه طباطبایی» با شخصیت ذوالقرنین (صاحب دو شاخ) که در قرآن مجید از او به عنوان شاهی جهانگیر و دادگر و نظرکرده یاد شده، یکی دانسته و بیان می‌کنند که «ذوالقرنین» یاد شده در قرآن، همان کوروش بزرگ است.
طرحی از انسان بال‌دار برای نخستین بار در بازدید «جمیز موریه» و «سر ویلیام اوزلی» (دیپلمات و شرق‌شناس) در سال ۱۸۱۱ میلادی ثبت شد، قبل از این که توسط «سر رابرت کارپُرتر» (جهانگرد و دیپلمات انگلیسی) در سال ۱۸۱۸ میلادی و دوباره به وسلیه «شارل تکسیه» و «پاسکال کست» (از معماران فرانسوی) ‌در حدود سال ۱۸۴۰ میلادی به دقت طراحی و نقاشی شود.
بر اساس آن طراحی‌ها و نقاشی‌های به جا مانده مشخص شد که بالای نقش برجسته تا سال ۱۲۴۳ خورشیدی، کتیبه‌ای میخی و سه زبانه وجود داشته است، با این مضمون «من کوروش شاه هخامنشی‌ام»، ولی این سنگ‌نبشته پیش از سال ۱۲۵۶ خورشیدی از بالای نقش‌برجسته برداشته شد. چنانچه ایسنا نوشته آخرین بازدیدکننده و جهانگرد قدیمی که نوشته خط میخی را در جای اصلی آن بر بالای نقش‌برجسته دید نیز «جان اشتر» بود.
سال ۱۳۹۷ پایگاه میراث جهانی پاسارگاد و تخت جمشید خبر داد که بخشی از کتیبه هخامنشی انسان بال‌دار که بیشتر از ۱۴۰ سال قبل گم شده بود، در این محوطه پیدا شده است. مدیر پایگاه این میراث جهانی گفته بود: «در حال بررسی محوطه کاخ‌های مجموعه پاسارگاد بودیم که ناگهان به این سنگ نبشته برخوردیم. این سنگ‌نبشته در دوره‌ای به سرقت رفته و در جریان آن، آسیب دیده است».
به گفته حمید فدایی مدیر پایگاه این میراث جهانی، با این کشف، نقش برجسته انسان بال‌دار کامل شد و این امید می‌رفت با خوانده شدن کتیبه انسان‌ بالدار، ابعاد تازه‌ای از نقش منسوب به بنیان‌گذاری دودمان هخامنشی روشن شود.
او همچنین گفته است: «برخی از کارشناسان بر این باورند که این سنگ‌نبشته که در تصاویر دیده می‌شود متعلق به انسان بال‌دار نیست، اما با پیدا شدن این تکه سنگ که ابعادش به ۷۰  تا ۸۰ سانتی‌متر می‌رسد و سطحی صاف دارد، می‌توان از این‌که چنین سنگ نبشته‌ای بالای سر تندیس انسان بالدار وجود داشته، مطمئن شد».
انسان بال‌دار تنها نقش برجسته تقریبا کامل و سالم در محوطه جهانی پاسارگاد است که در سال‌های اخیر مرمت شد و با وجود این‌که برخی کارشناسان میراث فرهنگی معتقد بودند باید به موزه برود، در جای خود و در محوطه باز پاسارگاد نگه داشته شد. درباره کتیبه این سنگ‌نگاره نیز هنوز جزئیات بیشتری مشخص نشده است.