درباره مرگ هزاران ماهی در ماهشهر
فریاد زیر آب
محمد مالی* - دقیقاً از 21تیر 1379 که مجوز سازمان حفاظت محیطزیست برای احداث سازمان منطقه ویژه اقتصادی پتروشیمی صادر شد، چالشهای زیستمحیطی شهرهای ماهشهر، بندر امام و سربندر، روستاها و مناطق اطراف آنها آغاز شد. استقرار 30پتروشیمی در این منطقه و نقش مهمی که در اقتصاد ملّی دارند، باعث شده با مماشات نسبت به رعایت استانداردهای محیطزیستی از سوی آنها برخورد شود. نتیجتاً هر چند وقت یکبار شاهد شنیدن اخبار ناگواری از این منطقه هستیم که باید این روند هر چه زودتر به نفع عامل انسانی و محیط زیستی در ماهشهر، متوقف شود.
خلاصه فاجعه
14، 15، 23 و 30مرداد، تصاویر تلخ متعددی که حاکی از مرگومیرِ صدهاهزار ماهی در حوضچههای نمک پتروشیمی بندر امام بود، به شکل گستردهای انتشار یافت و حامیان محیطزیست کشور را نگران کرد. بر اساس بررسی میدانی یگان حفاظت منابع آبزیان شیلات و یگان حفاظت محیطزیست از محدوده اداره شیلات واقع در شهر بندر امام تا محدوده اسکله خور سمایلی؛ تنها در حوضچه شماره ۲ استحصال نمک پتروشیمی بندر امام مرگومیر مشاهده شده است.
نظر آزمایشگاه دامپزشکی
آزمایشگاه مرجع اداره کل دامپزشکی خوزستان در خصوص «نتایج نمونههای تلفات ماهیان دریایی در حوضچههای نمک پتروشیمی» علیرغم اعلام این مطلب که «نمونههای ارسالی با توجه به فساد و اتولیز شدید لاشه، فاقد ارزش بررسی آزمایشگاهی هستند» اما بر اساس «بررسیهای ماکروسکوپی و سببشناسی و نحوه مرگومیر، و باز بودن دهان کلیه نمونه ماهیاں تلفاتی ارسال شده»، تصریح میکند که؛ «مرگومیر ماهیان ناشی از کمبود شدید اکسیژن (بهدلیل بلوم شديد جلبکی) و با وجود گازهای سمی آمونیاک و نیتریت در آب است.»
پیگیری محیط زیست خوزستان
19مرداد یعنی چند روز پس از مشاهده اولین گروه از ماهیهای تلف شده، «محمد جواد اشرفی» مدیرکل محیط زیست خوزستان در نامهای «اخطار گونه» به «برزگر» مدیرعامل سازمان منطقه ویژه اقتصادی ماهشهر با بیان اینکه «در حوضچههای استحصال نمک پتروشیمی بندر امام، مرگومیر وسیعی از ماهیان رخ داده و سازمان منطقه ویژه اقتصادی پتروشیمی تنها دستگاه نظارتی و حاکمیتی و متوالی اصلی سازمان منطقه ویژه اقتصادی پتروشیمی میباشد» با صراحت «مسئولیت هرگونه آلودگی و تخریب محیط زیست ناشی از فعالیت منطقه ویژه در محدوده شعاع ۳۰کیلومتری و جبران آن به تشخیص اداره کل حفاظت محیط زیست خوزستان را بر عهده مدیریت منطقه ویژه اقتصادی پتروشیمی میداند.»مدیرکل محیطزیست خوزستان در اولتیماتومی چند روزه به مدیرعامل سازمان منطقه ویژه اقتصادی پتروشیمی، خواستار ارائه «نتایج نمونهبرداری از آب حوضچههای استحصال نمک، علت مرگو میر، نتایج آنالیز ماهیان و تحقیقات و بررسیهای انجام گرفته توسط کارشناسان آن مجموعه به منظور مشخص نمودن تلفات ماهیان» میشود.
و اما پاسخ تعجببرانگیز پتروشیمی!
یکشنبه 23مردادماه، «پیام برزگر» رئیس هیأت مدیره و مدیرعامل سازمان منطقه ویژه اقتصادی پتروشیمی؛ پاسخ مکاتبه مدیرکل محیطزیست خوزستان را «در خصوص تلفات آبزیان در حوضچههای استحصال نمک» میدهد. پاسخی دور از انتظار. در جوابیه پتروشیمی ماهشهر با بیان «در دسترس بودن حاشیه حوضچههای استحصال نمک برای عموم شهروندان و حضور برخی ماهیگیران سودجو در محل» محتملترین گزینه برای مرگومیر آبزیان، «استفاده موردی اشخاص سودجو از سم برای ماهیگیری» عنوان شده است که «موجب تلفات آبزیان شده است». در پاسخ سازمان منطقه ویژه اقتصادی پتروشیمی به فاصله شش کیلومتری ایستگاه پمپاژ حوضچههای استحصال نمک پتروشیمی بندرامام، با خروجی خور جعفری، فاصله حدود هفت کیلومتری با خروجی خور زنگی و حدود 9 کیلومتری با خروجی کانال شرقی پتروشیمی بندرامام اشاره و نتیجه میگیرد: «با عنایت به بُعد مسافت زیاد و با توجه به جریان جزرومد حاكم بر خوريات منطقه، منطقاً نمیتوان مرگومیر آبزیان حوضچههای مذکور را به فعالیت شرکتهای پتروشیمی مستقر در منطقه ویژه اقتصادی پتروشیمی مرتبط دانست.»مختصراً؛ پتروشیمی معتقد است که «واردکننده زيان وفق ضوابط و مقررات جاری مسئولیت جبران خسارات وارده را بر عهده دارد.» و چون دلیل علمی و به زعم آنها «قانونی» برای اثباتِ نقش داشتن پتروشیمی در آلودگی آب و تلفات ماهیها وجود ندارد؛ پس «نمیتوان مسئولیت ناشی از فعل غیر را به دیگری منتقل نمود.»
محیطزیست ماهشهر چه میگوید
هفت روز پس از شانه خالی کردن سازمان منطقه ویژه اقتصادی پتروشیمی از اتهام نقش داشتن در مرگ صدهاهزار ماهی در جوار این سازمان، در 30مرداد، «ایرج سلیمانی» رئیس اداره حفاظت محیطزیست ماهشهر در مکاتبهای با اداره کل متبوع خود، پرده از حقایق این فاجعه تلخ زیستمحیطی برمیدارد.محیطزیست ماهشهر، ماهیان تلف شده در حوضچه شماره ۲ استحصال نمک پتروشیمی بندر امام را از گونههای ماهی گواف از خانواده شگ ماهیان (clupeidae) و شانک از خانواده اسپاریده (sparidae) اعلام میکند.محیطزیست ماهشهر معتقد است «افزایش دما، کاهش عمق آب، تبخیر آب از سطح حوضچهها باعث کاهش شدید اکسیژن از حوضچههای استحصال نمک شده است» چنانچه «مقادیر بالای هدایت الکتریکی (EC) نشاندهنده شوری بالای آب حوضچه است که این امر شرایط زیستی ماهی را به خطر میاندازد.»از منظر کارشناسان محیطزیست ماهشهر، « وجود نیترات آمونیوم باعث بلوم جلبکی و کاهش اکسیژن در شب شده است لذا تلفات مشاهده شده در صبح بیانگر این موضوع است.»دلیل تجمع تلفات در استخر شماره ۲، مهاجرت ماهیان از دیگر استخرها به حوضچه شماره ۲ بوده است زیرا ماهیان به صورت غریزی به سمت آب ورودی و حوضچههای اولیه تمایل دارند وافزایش تراکم استخرهای 1 و ۲ باعث افزایش تلفات شده است.نکته مهمی در توضیحات محیطزیست ماهشهر وجود دارد که بدون هیچ شرحی! گویاست. چرا که با بررسی عملکرد پمپهای پمپاژ آب حوضچه استحصال نمک پتروشیمی بندر امام از ابتدای سال ۱۴۰۱ تا 15 مرداد مشخص شده که میزان ساعت کارکرد آنها براساس برنامه جزر و مدی (۱۲ساعت در شبانهروز) ۹۰۶ ساعت بود، در صورتیکه باید تقریباً ۱۸۰۰ ساعت کار کرد میداشتند، که؛ بدیهی است، «این امر در کاهش سطح آب درون حوضچههای مذکور تأثیر داشته است.» گفتنی است اینکه محل تخلیه فاضلاب شهری ماهشهر از محل آبگیری پمپهای استحصال نمک، ۳۴۰متر فاصله دارد، هم قطعاً در آلودگی آب این منطقه بینقش نبوده است.
چه باید کرد؟
وقتی سوابق آلودگی آب در ماهشهر را در خبرگزاریها مرور میکنیم، به یاد میآوریم که «در مهرماه سال ۱۳۹۲ سرازیر شدن مواد شیمیایی «استایرن» و «جیوه» پتروشیمی بندر امام به «خورموسی» در سواحل شمال غرب خلیجفارس باعث تلف شدن بیش از ۲۰هزار ماهی شده بود. همچنین در تیر ماه ۱۳۸۹ در پی مرگ و میز ماهیان در نزدیکی منطقه ویژه ماهشهر و در نواری به طول دو کیلومتر، نبوی معاون وقت سازمان حفاظت محیطزیست آن را ناشی از ورود مواد آلاینده عنوان کرده بود. به گفته وی، وقتی مرگومیر دستهجمعی اتفاق میافتد باید پذیرفت که آلایندهای کُشنده وارد آب شده است. زیرا نرسیدن اکسیژن کافی به آب است باعث میشود ماهیان بهطور تدریجی تلف شوند و دستهجمعی نمیمیرند.»و حالا ماجرای مرگ صدها هزار ماهی در ماهشهر بار دیگر لزوم توجه جدی به وضعیت محیط زیست در این شهر صنعتی را گوشزد میکند. صراحتاً میگوییم تا در تاریخ ثبت شود؛ هوایی که مردم ماهشهر تنفس میکنند و آبی که جانداران و به ویژه اکوسیستم ارزشمند منطقه در آن زیست میکند مانند هر قطب صنعتی دیگر که در آن «تولید» و «راندمان» اصل باشد، لاجرم دارای آلودگیهای بسیار است، چرخه صنعت و گردش اقتصاد کشور نباید به نابودی محیطزیست انجامد. همین.
*روزنامهنگار