قائم مقام فراهانی؛وزیری که به غضب شاه گرفتار آمد
میرزا ابوالقاسم فراهانی، ادیب، سیاستمدار و صدراعظم محمدشاه قاجار و کاتب عهدنامه ترکمنچای ۶ تیر ۱۲۱۴ هجری شمسی به قتل رسید. ابوالقاسم فراهانی در سال 1193 هجری قمری برابر با 1158 هجری شمسی به دنیا آمد. پدرش سیدالوزراء میرزا عیسی فراهانی، معروف به میرزا بزرگ، از سادات حسینی و از مردم هزاره فراهان، از توابع اراک بود. ابوالقاسم زیر نظر پدر دانشمند خود تربیت یافت و علوم متداول زمان را آموخت. در آغاز جوانی به خدمت دولت درآمد. بعد از مدتی کار در تهران به تبریز نزد پدرش که وزیر آذربایجان بود، رفت. چند صباحی در دفتر عباس میرزا ولیعهد به نویسندگی روی آورد و در سفرهای جنگی با او همراه شد. پس از آنکه پدرش جدا شد، پیشکاری شاهزاده را به عهده گرفت، نظم و نظامی را که پدرش میرزابزرگ آغاز کرده بود، تعقیب و با کمک مستشاران فرانسوی و انگلیسی سپاهیان ایران را منظم کرد و در بسیاری از جنگهای ایران و روس شرکت داشت، اما طولی نکشید مورد سوءظن شاه قاجار قرار گرفت و توطئه قتل او کلید خورد. لسانالملک سپهر در «ناسخ التواریخ» درباره فاجعه قتل صدراعظم ایران چنین مینویسد: «معالقصه بعد از بازداشتن قائم مقام در بالاخانه دلگشا شاه غازی فرمودند؛ نخستین قلم و قرطاس را از دست او بگیرند و اگر خواهد شرحی به من نگار کند نیز نگذارید که سحری در قلم و جادویی در بنان و بیان اوست که اگر خط او را بینم فریفته شوم و او را رها کنم. پس برحسب فرمان عوانان دژخیم ادات نگارش او را گرفته از بالاخانه دلگشا فرود کردند و در بیغولهای که حوضخانه خوانند محبوس داشتند و بعد از شش روز در شب شنبه سلخ (30) صفرش خپه (خفه) کردند و جسدش را در جوار بقعه شاهزاده عبدالعظیم رضی الله عنه به خاک سپردند.» نمایندگان روس و انگلیس که نفوذ فراوانی در ایران داشتند در گزارشهایی که به فرماندهان و روسای خود مینوشتند از ماجرای دستگیری صدراعظم سخن گفتند. به گفته کنت سیمونیچ، وزیر مختار روسیه در کتاب «خاطرات وزیر مختار»، محمدشاه برای رها شدن از قید و بندهای اسارتآمیز وزیرش با کمک محمدحسینخان ایشیک آقاسیباشی، رئیس تشریفات دربار از مدتی پیش نقشه دستگیری و برکناری قائم مقام را طرح و بررسی کرده بود...
میرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهانی آثار ارزشمندی را چون «منشآت»، «دیوان»، «جلایرنامه»، «الجهادیه»، دیباچهای بر «جهادیۀ صغری» و «جهادیه کبری» تالیف پدرش، «عروضیه» و «شمایل خاقان» به رشته تحریر درآورد، اما از این میان آنچه بیش از همه شهرت یافت و ماندگار شد کتاب «منشآت» اوست. در حقیقت شهرت ادبی او مدیون این اثر است. «منشآت» را نخستینبار، شاهزاده فرهاد میرزا (معتمدالدوله) که از رجال روشنفکر و تحولخواه عصر قجر بود، در سال 1280ه.ق در تهران به صورت چاپ سنگی منتشر کرد. این اثر میرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهانی از دو نظر اهمیت و اعتبار بسیاری دارد: یکی از نظر ارزش ادبی که سبک قائم مقام روی همرفته تابع گلستان سعدی است و دیگر اهمیت تاریخی منشآت. در این باره میتوان گفت منشآت آیینه تمامنمایی است که حقایق اوضاع اوایل عهد قاجاریه را بیکموکاست و عاری از حب و بغض و تزویر و ریا و خویشتنداری منعکس میکند.