نگاهی به افول ارکسترال سمفونیک در ایران؛ موسیقی فقط پاپ نیست!

همدلی| مهدی فیضی صفت: موسیقی ارکسترال و ارکستر سمفونیک در ایران تاریخچه‌ای طولانی و پرفراز و نشیب دارد که ریشه‌های آن به دوران قاجار و پهلوی برمی‌گردد. این سبک از موسیقی به‌ویژه در دوره پهلوی اول و دوم تحت تأثیر تحولات فرهنگی و اجتماعی ایران، جایگاه ویژه‌ای پیدا کرد. امروزه علیرغم چالش‌های مختلف، موسیقی ارکسترال همچنان به‌عنوان یکی از ارکان فرهنگی کشور مورد توجه است؛ اما نه به اندازه‌ای که باید.
موسیقی ارکسترال در ایران به‌طور رسمی در زمان پهلوی اول با تأسیس ارکستر سمفونیک تهران در سال ۱۳۱۲ شکل گرفت. این ارکستر، به همت غلامحسین مین‌باشیان (سالار معزز)، یکی از پیشگامان موسیقی کلاسیک در ایران، تشکیل شد. مین‌باشیان که تحصیلات موسیقی را در اروپا گذرانده بود، تلاش کرد موسیقی کلاسیک غربی را به ایران بیاورد. پس از او، افرادی همچون پرویز محمود و حشمت سنجری به ادامه این راه پرداختند و ارکستر سمفونیک تهران را به سطح بالاتری رساندند.
ارکستر سمفونیک تهران به عنوان اولین و مهم‌ترین ارکستر سمفونیک در ایران، نقشی حیاتی در گسترش و معرفی موسیقی ارکسترال ایفا کرده است. این ارکستر با اجراهای مختلف در داخل و خارج از کشور توانست موسیقی کلاسیک را در ایران گسترش دهد و هنرمندان زیادی را به این حوزه جذب کند. ارکستر سمفونیک تهران در طول سال‌ها با رهبران و نوازندگان بزرگ ایرانی و بین‌المللی همکاری داشته و بسیاری از آثار موسیقیدانان کلاسیک جهانی را به روی صحنه برده است.
چالش‌های پیش روی ارکستر سمفونیک
با وجود اهمیت و جایگاه ارکستر سمفونیک تهران، این ارکستر با مشکلات و چالش‌های مختلفی مواجه بوده است. یکی از بزرگ‌ترین مشکلات، بحث تأمین بودجه و حمایت‌های مالی است. ارکستر سمفونیک تهران به‌عنوان ارکستری دولتی به حمایت‌های مالی وابسته بوده و در دوره‌های مختلف با کاهش یا اختصاص نیافتن بودجه کافی روبه‌رو بوده که به تعلیق فعالیت‌هایش انجامیده است.
علاوه بر مشکلات مالی، برخی محدودیت‌های فرهنگی و اجتماعی نیز مانع رشد و توسعه کامل این نوع موسیقی در ایران شده است. برای مثال، حمایت ناکافی از هنرمندان موسیقی کلاسیک و نبود زیرساخت‌های مناسب، باعث شده فعالیت‌های ارکسترال با محدودیت مواجه شوند. با این حال، در سال‌های اخیر تلاش‌هایی برای احیای ارکستر سمفونیک تهران و سایر ارکسترهای مشابه انجام شده است. در دهه ۱۳۹۰، ارکستر سمفونیک تهران پس از چند سال وقفه دوباره فعالیت‌های خود را آغاز کرد و با مدیریت جدید و همکاری‌های بین‌المللی توانست دوباره در صحنه‌های داخلی و خارجی بدرخشد. از جمله دستاوردهای این دوران، همکاری با رهبران ارکستر شناخته‌شده‌ای همچون شهرداد روحانی و اجرای برنامه‌های بزرگ بین‌المللی بود.
علاوه بر ارکستر سمفونیک تهران، در برخی استان‌های ایران نیز تلاش‌هایی برای ایجاد و تقویت ارکسترهای ارکسترال انجام شده است. ارکستر سمفونیک شیراز، اصفهان و ارکستر ملی ایران از جمله این گروه‌ها هستند که به‌طور پراکنده به فعالیت می‌پردازند. با این وجود، بسیاری از این ارکسترها نیز با مشکلاتی مانند کمبود بودجه و نبود حمایت مواجه هستند.
موسیقی ارکسترال به عنوان یکی از نمادهای فرهنگ کلاسیک جهانی، همچنان در ایران طرفداران خاص خود را دارد. هرچند موسیقی‌های سنتی و پاپ در کشور از محبوبیت بیشتری برخوردار هستند، اما جامعه‌ای از علاقه‌مندان به موسیقی کلاسیک و ارکسترال وجود دارد که به‌ویژه در محافل هنری و فرهنگی به این سبک از موسیقی علاقه دارند.
اجرای قطعات سمفونیک و ارکسترال در سالن‌های معروف تهران نظیر تالار وحدت و برج میلاد، همچنان تماشاگرانی را به خود جذب می‌کند. این کنسرت‌ها نه‌تنها برای دوستداران موسیقی کلاسیک بلکه برای افرادی که به دنبال آشنایی با فرهنگ جهانی و ارتقاء سطح هنری خود هستند، جذاب است. البته در دیگر نقاط دنیا مانند اتریش، مهد موسیقی، برنامه‌های ویژه‌ای برای حمایت از موسیقی ارکسترال تدوین شده و فارغ از نگاه به درآمدزایی و حتی بازگشت سرمایه، حمایت از موسیقی فاخر را به عنوان رکن هویتی و فرهنگی در دستور کار قرار می‌دهند.
توسعه آموزش موسیقی ارکسترال
توسعه آموزش موسیقی ارکسترال و کلاسیک نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در ایران، هنرستان‌ها و دانشگاه‌های مختلفی دوره‌های آموزشی در این زمینه ارائه می‌دهند که دانشجویان و هنرجویان را با مبانی و تکنیک‌های موسیقی کلاسیک آشنا می‌کند. این امر می‌تواند به آینده روشنی برای موسیقی ارکسترال در ایران منجر شود، چرا که آموزش صحیح می‌تواند به ظهور نسل‌های جدیدی از هنرمندان توانمند کمک کند.
موسیقی ارکسترال و سمفونیک در ایران اگرچه با چالش‌های زیادی روبرو بوده، اما همچنان جایگاه خود را به عنوان یکی از مهم‌ترین اشکال هنری حفظ کرده است. تلاش‌هایی  برای احیای این موسیقی صورت گرفته، اما برای امیدواری به آینده این حوزه در ایران تردیدهایی وجود دارد. با حمایت‌های بیشتر از نهادهای فرهنگی و گسترش زیرساخت‌های لازم، موسیقی ارکسترال می‌تواند در فرهنگ هنری ایران به جایگاه شایسته‌ای دست یابد.
برای پیشبرد و تقویت موسیقی ارکسترال و سمفونیک در ایران، نقش دولت و نهادهای فرهنگی بسیار حائز اهمیت است. در گذشته، حمایت‌های دولتی به‌ویژه از طریق وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، توانسته بود بخش‌هایی از این موسیقی را فعال نگه دارد. اما نیاز به تدوین برنامه‌های بلندمدت و ارائه بودجه‌های مستمر، همچنان یک مطالبه اساسی از سوی هنرمندان و دست‌اندرکاران موسیقی است.
بودجه‌ای هست؟!
اختصاص بودجه کافی برای ارکسترهای فعال در کشور، به‌ویژه ارکستر سمفونیک تهران، می‌تواند تأثیر قابل توجهی بر ارتقای کیفیت و استمرار فعالیت‌ها داشته باشد. دولت می‌تواند با اختصاص یارانه‌های فرهنگی، از نوازندگان و رهبران ارکستر حمایت کرده و امکانات بیشتری برای برگزاری کنسرت‌های داخلی و بین‌المللی فراهم کند. علاوه بر این، حمایت مالی از پروژه‌های آموزشی موسیقی کلاسیک در سطح مدارس و دانشگاه‌ها نیز می‌تواند به افزایش علاقه جوانان و تربیت هنرمندان جدید منجر شود.
همکاری‌های بین‌المللی یکی دیگر از عواملی است که می‌تواند به رشد موسیقی ارکسترال در ایران کمک کند. برگزاری کنسرت‌های مشترک با ارکسترهای بین‌المللی، دعوت از رهبران ارکستر برجسته خارجی و حضور در فستیوال‌های جهانی، نه تنها باعث تقویت جایگاه موسیقی کلاسیک در ایران می‌شود، بلکه به بهبود سطح کیفی اجراها و افزایش تجربه نوازندگان ایرانی نیز یاری خواهد رساند. در این زمینه، همکاری‌های فرهنگی با کشورهایی که دارای تاریخچه غنی در موسیقی کلاسیک هستند، می‌تواند راهگشا باشد.
برای اینکه موسیقی ارکسترال در ایران به شکوفایی برسد، نیاز به زیرساخت‌های مناسب فرهنگی نیز وجود دارد. سالن‌های کنسرت با کیفیت بالا، استودیوهای ضبط موسیقی ارکسترال و امکانات صوتی پیشرفته از جمله زیرساخت‌هایی هستند که برای برگزاری کنسرت‌های حرفه‌ای و تولیدات موسیقایی با استانداردهای جهانی ضروری است.
تالار وحدت به عنوان یکی از مهم‌ترین سالن‌های کنسرت در ایران، در طول سال‌ها میزبان بسیاری از اجراهای ارکستر سمفونیک تهران و دیگر گروه‌های موسیقی بوده است. با این حال، گسترش چنین فضاهایی در شهرهای دیگر ایران می‌تواند به افزایش دسترسی مردم به این نوع موسیقی و ترویج فرهنگ شنیداری کمک کند. ارتقای تجهیزات فنی و بهبود آکوستیک این سالن‌ها نیز از ضروریات است تا کیفیت اجراها به سطح بالاتری برسد.
مخاطبان موسیقی ارکسترال، جوانان هم هستند؟
یکی از چالش‌های مهم در توسعه موسیقی ارکسترال در ایران، محدودیت تعداد مخاطبان این سبک موسیقی است. در حالی که موسیقی پاپ و سنتی مخاطبان وسیع‌تری دارد، موسیقی ارکسترال همچنان به‌عنوان یک ژانر خاص و مخاطب‌محور شناخته می‌شود. با این حال، آموزش و آگاهی‌بخشی می‌تواند نقش مهمی در افزایش تعداد علاقه‌مندان به موسیقی کلاسیک و ارکسترال داشته باشد.
برای جذب مخاطبان بیشتر، لازم است موسیقی ارکسترال به‌طور گسترده‌تر از طریق رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی معرفی شود. برگزاری کنسرت‌های عمومی رایگان یا با قیمت‌های مناسب، می‌تواند باعث آشنایی بیشتر مردم با این سبک موسیقی شود. همچنین، برنامه‌های تلویزیونی و رادیویی که به معرفی تاریخچه موسیقی کلاسیک و آثار برجسته در این حوزه بپردازند، می‌توانند به جذب نسل جوان کمک کنند.
موسیقی ارکسترال در ایران با تلاش‌هایی برای تطبیق و ترکیب آن با عناصر موسیقی ملی نیز مواجه بوده است. برخی آهنگسازان و رهبران ارکستر ایرانی تلاش کرده‌اند موسیقی کلاسیک غربی را با ریشه‌های موسیقی ایرانی تلفیق کنند و سبکی جدید و منحصربه‌فرد به وجود آورند. این تلاش‌ها می‌تواند به افزایش جذابیت این سبک از موسیقی میان مخاطبان ایرانی کمک کرده و پیوندی میان موسیقی جهانی و فرهنگ بومی ایجاد کند.
آهنگسازانی همچون هوشنگ کامکار، احمد پژمان، حسین دهلوی و لوریس چکناواریان در این زمینه تلاش‌های قابل توجهی کرده‌اند. آثار این هنرمندان که تلفیقی از موسیقی سمفونیک و عناصر موسیقی سنتی ایرانی است، در جشنواره‌ها و اجراهای مختلف مورد استقبال قرار گرفته و توانسته‌اند پلی میان فرهنگ‌های مختلف ایجاد کنند.
در نهایت، موسیقی ارکسترال و سمفونیک در ایران، با وجود مشکلات و محدودیت‌های موجود، از پتانسیل بالایی برای رشد و توسعه برخوردار است. حمایت‌های مالی و فرهنگی، گسترش همکاری‌های بین‌المللی، تقویت زیرساخت‌ها و افزایش آگاهی عمومی از اهمیت این سبک موسیقی، از جمله اقداماتی است که می‌تواند به تقویت جایگاه موسیقی ارکسترال در ایران منجر شود. با تلاش‌های جمعی هنرمندان، دولت و نهادهای فرهنگی؛ موسیقی ارکسترال می‌تواند نه تنها به عنوان یک عنصر هنری فاخر بلکه به عنوان بخشی از هویت فرهنگی ایران در عرصه بین‌المللی به جایگاه والایی دست یابد.