معرفی تصحیح جدیدی از دیوان حافظ به همت شهرام بهمنی

درسده‌ اخیر چاپ‌هایی مختلف و حتی نسبتاً زیاد از دیوان حافظ منتشر شده است.
جدای از نسخه‌های چاپی مشهور و غیرمشهور دیوان حافظ که از میان ده‌ها نسخه خطی سر برآورده و در میان مردم علاقه‌مند نهادینه شده‌اند،هنوز هم در برخی کتاب‌خانه‌های جهان نسخه‌هایی خطی از دیوان وی کشف شده که در تصحیح، به‌عنوان نسخه بدل از چشم مصححان پیشین دور مانده‌اند.برخی از این نسخه‌های تازه یافت شده جدای از مباحث مربوط به نسخه‌شناسی، در مقام مقایسه و سنجش با دیگر نسخه‌هایی که مبنای تصحیح دیوان‌های چاپی بوده‌اند، نه‌تنها در صحت متن و قدمت فروتر نیستند که در برخی موارد از آن‌ها برتر و قابل اعتمادترند.
در برخی از این نسخه‌ها گاهی بیت‌هایی ضبط گردیده که با توجه به تناسب واژگانی و پیوند معنایی با دیگر بیت‌ها، نسبت به متن‌های مشهور چاپ شده برتری دارند و به قول معروف حافظ‌وارترند و همین امر نشان می‌دهد که دیوان حافظ هنوز به چاپ نهایی نرسیده و نمی‌توان در این‌باره از حرف آخر سخن گفت و ماجرای حافظ را پایان‌پذیر خواند!
یکی از این نمونه‌ها نسخه‌ای است که در سال 801هجری کتابت شده و ظاهراً باید کهن‌ترین نسخه‌ای باشد که پس از درگذشت حافظ فراهم شده است.این نسخه در دوره‌ اخیر از کتاب‌خانه‌ نور عثمانیه استانبول به دست آمده و به شماره 5194 ثبت است.
در آغاز این نسخه مقدمه‌ محمد گلندام؛جامع دیوان حافظ، آمده است و با توجه به تاریخ کتابت آن که ۱۰سال پس از درگذشت حافظ است،بعید نیست همان نسخه‌ای باشد که وی گردآوری و بر آن مقدمه نوشته باشد!در سال 1394 شمسی، بهروز ایمانی مقدمه‌ای مبسوط بر آن نوشته و انتشارات میراث مکتوب به شکل، عکس و تصویر صفحات دیوان، آن را چاپ و منتشر کرده است.این نسخه شامل 435غزل، یک ترجیع‌بند، 25قطعه، 4مثنوی و 11رباعی است.با توجه به آن‌چه در پایان نسخه آمده، شخصی به نام محمدبن عبدالله‌بن محمد ابوبکربن کریم شاه ملقب به غیاث ابرقوهی آنرا با خط نستعلیق نوشته و در روز چهارشنبه بیستم جمادی‌الاول سال 801هجری کتابت آن به پایان رسیده است.از نکات حائـز اهمیت این نسخه می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
1- مقدمه‌ محمد گلندام؛جامع دیوان حافظ، در آغاز این نسخه آمده که از موارد صحت و اصالت نسخه حکایت می‌کند.
2-کتابت این نسخه به سال 801 هجری، حدود 10سال پس از درگذشت حافظ اتفاق افتاده (سنة احدی و تسعین و سبعمئـه ودیعت حیوة)و در دیباچه گلندام نیز با حروف ابجد در بیتی سال 791 آمده است:«به سال «با»و «صاد» و «ذال» ابجد/به روز هجرت میمون احمد»که به عقیده عموم مصححان و پژوهش‌گران و نسخه‌شناسان، هرچه کتابت نسخه به زمان درگذشت شاعر یا نویسنده نزدیک‌تر باشد، کم‌تر دخل و تصرف نسخه‌نویسان در آن راه یافته است. لذا«روش اقدم نسخ هنوز معتبرترین شیوه‌ تصحیح متون است.»
لازم به ذکر است تا پیش از به‌دست آمدن نسخه مذکور، قدیمی‌ترین نسخه کشف شده از دیوان حافظ، تاریخ کتابت به سال 803هجری را دارد که به خط برهان‌بن غیاث کرمانی است و به شماره 12770 در انستیتو ابوریحان بیرونی تاشکند ازبکستان نگهداری می‌گردد. این نسخه در سال 1379 با توضیحات شادروان کاظم برگ‌نیسی و به کوشش صادق سجادی و علی بهرامیان چاپ و منتشر شد.
3-این نسخه ازنظر ترتیب و توالی ابیات و واژگان،با نسخه چاپی خانلری بیش‌ترین قرابت و همسانی را دارد.
4-نکته قابل ذکر دیگر این‌که در بیش‌تر غزل‌های این نسخه بیت مدحی وجود ندارد در حالی‌که عموم نسخه‌های دیگر این ابیات را دارند.
5-در این نسخه، قطعه‌هایی وجود دارد که کاتب صراحتا ًعلت سروده شدن آن‌ها را قید کرده است ازجمله قطعه‌ مرگ پسر حافظ، مرگ برادر حافظ،مرگ خواجه قوام‌الدین محمد صاحب‌عیار و مرگ خواجه جلال‌الدین تورانشاه و...
6-در بیش‌تر غزل‌های این نسخه بیت تخلص حافظ در بیت ماقبل آخر آمده است که این شیوه در اکثر دیوان‌های شاعران پیش از حافظ از جمله سعدی نیز مرسوم بوده است.اما آن‌چه درباره روش کار در چاپ این نسخه باید گفت:
1.اینجانب صرفاً به دلیل دل‌بستگی به ادبیات فاخر فارسی و ارادت خاصی که به حافظ داشته‌ام به تصحیح ومقابله این نسخه دست زده‌ام.چرا که خود خوب می‌دانم ورود به دنیای پیچیده‌ خواجه پر رمزوراز ادب پارسی،بر هر کس میسر نیست و ادعای آن نیز عِرض خود بردن و بیهوده کوشیدن است، هرچند که به یمن انفاس قدسی خواجه، هر کوشنده‌ دلداده‌ای که در مسیر شناخت شعر وی قرار گیرد اگر راه به جایی نبرد، دست کم به خود می‌بالد که نامش جزو خریداران وی ثبت خواهد شد.با چنین نیتی این نسخه مستطاب و اَرزمند مطالعه و تصحیح و برای چاپ آماده شد.
2.روش کار در تصحیح این نسخه، مقابله واژه به واژه با سه متن معتبر و مشهور چاپیِ پرویز ناتل خانلری(حافظ خانلری) و محمدخان قزوینی و قاسم غنی (حافظ قزوینی) و نسخه محمد قدسی(حافظ قدسی) است.
با توجه به این‌که نسخه مذکور از نظر ترتیب و توالی ابیات و واژگان، با نسخه چاپی خانلری بیش‌ترین قرابت و همسانی را دارد، در برخی موارد از جمله افتادگی‌ها و ناخوانی‌ها ملاک، نسخه خانلری بوده است. درباره این قرابت و همسانی باید گفت که نسخه چاپی دکتر خانلری مجموعه‌ای فراهم آمده از نسخه‌های نزدیک به زمان حافظ است که نسبت به دیگر نسخه‌های چاپی از این نظر برتری دارد.
نکته دیگر این‌که تاریخ کتابت 14نسخه‌ای که مبنای تصحیح وی قرارگرفته حداکثر تا سال840هجری است (سال 807 تا 836 یا نیمه اول سده نهم هجری) و به‌دلیل نزدیکی به زمان شاعر نسبت به نسخه‌های فراوانِ پس از سده‌ نهم(جدای از قدمت)از سلامت و صحت و ارزش بیش‌تری برخوردارند.
به‌ویژه آن‌که بنا به اذعان دکتر خانلری در گزارش تصحیح، مقابله نسخه‌ها در کمال دقت و صحت صورت گرفته و به نوعی تصحیح، کاملاً علمی و بدور از دخل و تصرف ذوق و حدس اتفاق افتاده است:«در سراسر آثار خواجه شیراز ابداً یک کلمه نیاورده‌ایم که مبتنی و متکی بر یکی از نسخه‌های اساس کار ما نباشد، یعنی هیچ‌گاه کلمه‌ای از خود نیفزوده و نکاسته‌ایم و کلمه‌ای یا عبارتی را به حکم ذوق و سلیقه شخصی تغییر نداده یا تصرفی روا نداشته‌ایم و اگر در چندمورد معدود اظهار نظری کرده‌ایم درحاشیه متن اشعار بوده و بدان تصریح شده است.»
همین دقت عمل و وسواس علمی در تصحیح وی، حقیر را از مقابله و تطبیق نسخه‌های خطی نخستینِ دیوان بی‌نیاز ساخت و تردیدی هم نیست که اگر نسخه سال 801 با نسخه‌های چهارده‌گانه دکتر خانلری از ابتدا مقابله و تصحیح می‌گردید، بهتر و جامع‌تر از کار وی بیرون نمی‌آمد. بدین جهت برای ارج‌گزاری از تلاش گسترده و درعین حال قابل اعتمادی که در تصحیح این نسخه صورت گرفته، مبنای مقابله قرار گرفت و به‌قول دکتر حمیدیان:«بهتر است به حکم اقدم نسخ که ضبط خانلری با آن‌ها مطابق است گردن نهاد.»و برای اطمینان بیش‌تر، از نسخه چاپی غنی- قزوینی و نسخه قدسی نیز در کنار متن خانلری بهره برده شد و وجوه اختلافش با نسخه 801 در پانوشت ثبت گردید.
نسخه غنی- قزوینی همان نسخه عبدالرحیم خلخالی چاپ شده در سال 1306 شمسی است که در سال 1320 توسط محمد قزوینی و با همکاری دکتر قاسم غنی با مقابله چند نسخه قدیمی تصحیح و چاپ شد و معروف‌ترین و مشهورترین نسخه چاپی حافظ به شمار می‌رود.
مرحوم قزوینی همان‌طور که در مقدمه نسخه‌ تصحیحی خود ذکر کرده اساس تصحیح خود را منحصراً و منفرداً همین نسخه‌ی خلخالی قرار داده و سعی کرده تنها غلط‌های فاحش متن را تصحیح کند اگرچه به قول دکتر خانلری: «گاهی نیز غفلت کرده و غلط فاحشی را به پیروی از نسخه‌ اساس در متن آورده است.»
به هرحال با احترام به دیگر نسخه‌های چاپی موجود حافظ ازجمله نسخه«حافظ به سعی سایه»،سه نسخه خانلری، غنی-قزوینی و قدسی مبنای مقابله و تصحیح یا به تعبیری دیگر نسخه‌ بدل قرار گرفتند.با توجه به ارزمندی و اعتبار دو نسخه چاپی خانلری و غنی-قزوینی در نزد محققان حافظ‌پژوه، مصحح بر این باور است که نسخه801هجری با بیش از 14نسخه معتبر و کهنی مقابله شده است که در سده‌ی اخیر بسیاری از تحقیقات و پژوهش‌های حافظ‌شناسی بر اساس آن‌ها انجام گرفته و می‌گیرد.
هم‌چنین مبنا قراردادن نسخه قدسی به دلیل اختلافات زیاد در ضبط واژگان و در تعداد ابیات با دو نسخه خانلری و غنی- قزوینی است تا در تصحیح نسخه متن، اکثر موارد اختلافی دیده شده باشد. کتاب دیوان حافظ؛کتابت 801ه.ق قدیمی‌ترین نسخه کشف شده از حافظ در کتاب‌خانه نور عثمانیه استانبول است که توسط حقیر تصحیح و مورد مقابله و مطابقه قرار گرفت و در پاییز 1402 توسط نشر آثار برتر چاپ و منتشر گردید.
و نکته‌ آخر آن‌که باید اذعان کرد انجام چنین کاری سترگ بدون عنایت و توجه حضرت احدیت و همت پُر ناز و استغنای حافظ میسر نبود و از این جهت خداوند را شکرگزارم و البته همت خواجه اهل راز را ارج می‌نهم که بدرقه راهم شد:«هرچه دارم ز یمن همت اوست.»امید است تلاش عاشقانه حقیر که از سرِ دل‌سپردگی صورت گرفته، مورد توجه و عنایت حافظ‌پژوهان و دوست‌داران خواجه پر رمزوراز قرار گیرد و با دیدی عالمانه و مهرآمیز، لغزش‌های احتمالی را گوشزد نمایند تا در چاپ‌های بعد رفع گردد.