نگاهی به انجمن جهانی قلم و ایران

ابتدا لازم است نگاهی به انجمن جهانی قلم (پن) بیندازیم که رسالتی عام برای تشکل‌های مستقل اهل قلم در سراسر جهان دارد و نهادی مستقل و غیرحکومتی است که ارزش‌هایی نظیر آزادی و صلح و تحمل کردن عقاید گوناگون و احترام به کرامت انسانی را پاس می‌دارد و بر مبنای این رسالت اهل قلم را از سراسر جهان گرد می‌آورد. این نهاد در سال 1921 به همت خانم «کاترین امی داوسن اسکات» تشکیل و مرکز آن در لندن است و از اعضا اولیه مشهور آن، «برنارد شاو» و «اچ جی ولز» بودند و زنان نقش مهمی در ایجاد آن داشتند. «پن» نهادی فارغ از تبعیض نژاد و ملیت و رنگ و تعصب است که هدف آن ایجاد  تشکلی از نویسندگان و اهل هنر سراسر جهان است و تاکید بر نقش ادبیات و هنر در توسعه فرهنگ و همزیستی مسالمت‌آمیز و تفاهم و آزادی بیان و عقاید دارد و از اهل قلم در مقابل سرکوب و تهدیدها دفاع می‌کند. دفاع از آزادی بیان و گرامیداشت جایگاه ادبیات، سرلوحه این انجمن است و روزهای خاصی را در سال به مسائل مهم اختصاص می‌دهد. 15نوامبر روز جهانی نویسندگان زندانی در کشورهایی مختلف است و اسامی آن دسته از کشورهایی را که حقوق و آزادی‌های دمکراتیک و سرنوشت اهل قلم و حقوق حقه آن‌ها را نادیده می‌گیرد و  زندانی و دچار  معضلات گوناگون می‌کند مشخص می‌نماید. همچنین از کشورهایی که نویسندگان، شاعران و فعالان عرصه آزادی بیان را مجبور به ترک وطن و تبعید  می‌کند انتقاد می‌کند.  زیرا معتقد است که آزادی بیان و فعالیت ادیبان و هنرمندان، دفاع از حقیقت و عدالت در برابر قدرت استبدادی است و برای دنیایی بهتر و آزاد به دادخواهی و دادخواهانی متحد و هماهنگ در سراسر دنیا نیازمندیم. در برهه پس از جنگ جهانی اول و عواقب آن، انجمن جهانی قلم  بنیاد نهاده شد تا ادیبان و فرهنگ سازان جهان دست در دست هم دهند و از جنگ و سرکوب جلوگیری کنند. تفاهم و همکاری روشنگرانه و دوستی و وحدت   بین اهل قلم ملل گوناگون ایجاد نمایند، در ترویج احترام متقابل بین ملت‌ها و رفع تنشغهای گوناگون بکوشند و از ادبیات و ادیبان و نویسندگان در برابر تهدیدها  و سرکوب‌ها دفاع کند.
سیر تشکیل انجمن  قلم در ایران
ابتدا لازم است به وضعیت روشنفکران و نویسندگان در ایران بپردازیم. در ایران دوران حکومت پهلوی بخشی از روشنفکران، نویسندگان و شاعران و هنرمندان جذب حاکمیت شده یا حساسیت و واکنش خاصی نسبت به عدم و جود آزادی بیان و عقیده و تضارب آرا نداشتند. اما بخش دیگری از نویسندگان و شعرا، به خصوص چپ‌گرایان منتقد و معترض نقض آزادی بیان توسط حکومت بودند و به همین خاطر هم تحت پیگرد و تضییقات بودند. با این وضع جامعه در تشکیل نهادی همانند و همسو و هم رسالت با انجمن جهانی قلم در ایران با یک تناقض روبرو گشت و در ابتدا برخلاف اهداف اعلامی انجمن بین‌المللی قلم که دفاع از نویسندگان در برابر تهدیدهاست، شخص یا اشخاصی مبادرت به تشکیل انجمن قلم ایران می‌کنند که خود همکار یا همسو با همان حاکمیتی اند که ناقض آزادی بیان است. یعنی انجمن قلم ایران توسط زین العابدین رهنما تاسیس شد که خود وی جز آن دسته از روشنفکران یا نویسندگانی بود که جذب سلسله پهلوی شده بودند. زین العابدین رهنما که از حامیان رضاشاه بود، بعد از مدتی مورد غضب نه چندان سخت رضاشاه قرار گرفت و به لبنان رفت و بعد از برکناری رضاشاه به ایران آمد و مورد لطف محمدرضاشاه و هویدا قرار گرفت و بواسطه رابطه‌اش با فرانسویان عضو انجمن جهانی قلم و نفوذش در ایران در سال 1336 مبادرت به تاسیس انجمن قلم کرد.   تاسیس انجمن قلم ایران در سایه لطف حکومتی که خود ناقض آزادی بیان و سرکوبگر نویسندگان منتقد ایران بود با رسالت انجمن جهانی قلم که دفاع از آزادی بیان و نویسندگان است در تناقض بود و همخوانی نداشت. به همین خاطر می‌بینیم که نویسندگان، شاعران و هنرمندان منتقد حکومت با این انجمن قلم ایران همکاری نمی‌کنند. البته این انجمن قلم نشست‌ها و شعبه هایی هم در شهرستان‌ها داشت و شخصیت‌های علمی وحکومتی مطرحی هم در نشست‌هایش شرکت داشتند و گاهی مسائل علمی مطرح می‌شد اما ماهیت مستقلی نداشت و بنا به موقعیتش مصلحت نمی‌دیدند که از نقض آزادی بیان و حق انتقاد و‌ چالشگری صحبتی به میان آورند. به هر صورت تشکیل این انجمن یا ناشی از عدم درک تفاوت ماهوی بین جوامع دمکراسی و جامعه استبدادزده ایران بود یا هم عملی عمد برای تحریف واقعیت‌های جامعه بود. نمی‌توان شعبه‌ای از انجمن قلم جهانی را در ایران زمان استبداد محمدرضا پهلوی دایر کرد و انتظار موفقیت از آن داشت، زیرا انجمن قلم،  می‌بایست مستقل و مدافع آزادی بیان و عقاید باشد، امری  که در جوامع استبدادی اثری از آن آزادی و کرامت اهل قلم  وجود نداشته و ندارد.