دیرگچین قم، مادر کاروانسراهای ایران
هشتاد کیلومتری حاشیه شمالی کویر قم در دل شنهای روان این منطقه، بنایی عظیم و مستحکم با برج و باروهای استوار، چشم هر رهگذری را به خود خیره میکند. در جریان برگزاری اجلاس میراث جهانی یونسکو که روزهای پایانی شهریورماه امسال در عربستان سعودی برگزار شد، پرونده ۵۶کاروانسرای ایرانی از ۲۴استان کشورمان ارائه شده بود که در نهایت ۵۴کاروانسرای ایران عنوان جهانی گرفتند که در این بین نام کاروانسرای دیر گچین قم نیز به چشم میخورد. این بنای سالخورده، کاروانسرای دیر گچین نام دارد که روزگاری در دوره ساسانی ایستاده و استوار با آن ساختار معماری بی بدلیلش مادر کاروانسراهای ایران نام گرفته که حکایت از قدمت، وسعت، نوع ساخت و کاربریهای بسیار آن دارد. در کاوشهایی صورت گرفته باستانشناسان، با بررسی مصالح به کار رفته در آن پی بردند که این کاروانسرا به دوره ساسانی تعلق دارد، ولی بعدها در دوران سلجوقی و صفوی تعمیرات و تغییرات اساسی در آن صورت گرفته و در دوره قاجار قسمتهایی نیز به آن ملحق شده است. سابقه تاریخی دیرگچین را اگر در کتابهای تاریخی جستجو کنیم، به متونی میرسیم که عمر این بنا را به هزار و ۷۵۰سال قبل و به دوران اردشیر ساسانی نسبت میدهند و آن را یکی از پررونقترین کاروانسراهای عصر میدانند. دیرگچین بر سر شاهراه ارتباطی جنوب شرق به غرب و در مسیر قم به ری قرار دارد، مسیری که در گذشته یکی از پررفت وآمدترین و کلیدیترین مسیرهای کشور به شمار میرفت. اهمیت این کاروانسرا در دوره سلجوقیان با رونق گرفتن مسیر ساوه و قم به ورامین باز هم بیشتر شد و کاروانسراهای دیگری به نامهای قلعه سنگی محمدآباد کاج و قلعه گلی در نزدیکی آن ساخته شدند تا این مسیر پر رونق هر چه بیشتر آباد شود. مورخین در آثار تاریخی به گوشهای از کارکردهای این کاروانسرا اشاره کردهاند و بر اساس این نوشتهها به نظر میرسد که دیرگچین در گذشته مقر نیروهای سلطنتی، ایستگاه میان راهی بوده است. در ضلع جنوب شرقی این کاروانسرا مسجدی ۳۰۰متر مربعی قرار دارد و درضلع شمال شرقی آن حیاط خلوتی طراحی شده که محل استقرار مهمانان ویژه و مأموران حکومتی بوده است. در گوشه شمال غربی بنا هم آسیابی سنگی و در ضلع جنوب غربی یک حمام با تمام اجزا از جمله سربینه، گرم خانه، خزینه و سرویس بهداشتی خواهید دید که یادتان میآورند چرا این کاروانسرای ۱۲هزار مترمربعی را مادر کاروانسراهای ایران نامیدهاند. البته به تمام این تجهیزات داخلی باید ملحقات مثل بنای قلعه گلی کنار کاروانسرا، کوره آجرپزی، آب انبار و قبرستان را در خارج از کاروانسرا اضافه کنید که با احتساب آنها مساحت این بنا به ۱۹هکتار میرسد. بنای دیرگچین، از جمله بناهای چهار ایوانی است که بر خلاف بسیاری از کاروانسراها، علاوه بر اتاقها، حجرهها، ایوانها، شترخوانها و فضاهای اقامتی ویژه، دارای حیاطی وسیع، حمام عمومی، سرویسهای بهداشتی عمومی، آسیاب، حوضخانه، مسجد، دکانهای خرید و فروش کالا، حیاط خلوت و در خارج بنا، آتشکده، کوره آجرپزی، آب انبار و قبرستان وجود دارد. طراحی ورودی کاروانسرای دیرگچین به گونهای است که مسافران را از فاصلهای دور به سمت خود فرا میخواند و هشتی ورودی، کاروانیان را به داخل هدایت کرده و در عین حال که کاروانسرادار و نگهبان، بر ورود و خروج نظارت دارند، حیاط مرکزی برای خستگان از راه رسیده، فضایی امن و پرجنب و جوش است. کاروانسرای دیر گچین در مجموع ۳۶اتاق دارد.