آغاز اعزام دانشجو به اروپا در دوران معاصر

چهارم مهرماه 1308، سی و نُه دانشجوی ايرانی با هزينه دولت جهت ادامه تحصيل به اروپا فرستاده شدند تا در بازگشت بر پايه علوم و فنون و تشکیلات دولتی اروپاییان، چرخ‌های كشور را بهتر از گذشته بگردانند و ... كه ديديم پيشرفتی كه انتظار می‌رفت حاصل نشد!،گ زيرا که روشن نشده بود که اين دانش آموختگانِ فرنگ پس از بازگشت به چه کاری گمارده شوند. بیشتر آنان به مقام دولتی منصوب شدند و روش کار ادارات ایران، ظاهرِ فرنگی یافت که با ذهنیت و فرهنگ ایرانیِ وقت، همخوانی نداشت و فساد اداری ریشه بیشتری گرفت. دادگستری ایران به سبک فرانسه ـ بلژیک درآمد (بازپرس، دادیار، محاکمات سه مرحله ای، اعاده دادرسی و ...)، حال آنکه حدود دوازده قرن بود که ایران عملا آئین دادرسی و کیفر اسلامی داشت و رسیدگی ها سریع و مراحل آن کوتاه بود. روش قضاییِ سبک فرانسه ـ بلژیک نه تنها مجرمان تازه آفرید بلکه باعث نارضایتی شد و این نارضایتی ها که به تدریج بیشتر شده بود در سال 1357 (سال انقلاب) در قالب اعتراض، انعکاس یافت و ناراضیان از دستگاه قضا هر کدام به ذکر مشکل خود از این دستگاه پرداختند. به هر حال، از آن زمان (مهرماه 1308) تا سال‌ها هر سال در شهريور ماه، هفتاد تا يكصد و ده دانشجو به اروپا اعزام شدند. رفتن محصل از ايران به دیار فرنگ، از زمان محمدشاه قاجار آغاز شده بود، اما نَه طبق قاعده و سالانه (مطابق روالی که از مهرماه 1308 آغاز شد). ژاپني ها يك بار به فرنگ محصل فرستادند و در رديف كشورهای اروپايی قرار گرفتند. اين موضوعی است كه نياز به بررسی عميق دارد. اگر رضاشاه از اين فارغ التحصيلانِ فرنگ رفته به جای «دوله ها و سلطنه ها» در مقامات بالای كشور استفاده كرده بود به آن آسانی تبعيد نمی‌شد. باور عمومي بر اين است که دَوله ها و سلطنه ها بعضا عوامل بيگانه بودند و ارتباط های خارجی داشتند و یا در راستای منافع شخصی خود گام برمی‌داشتند. از سال 1973 (1352 هجری خورشيدی) که بهاي نفت خام بالا رفت و تورّم پول در داخل بهای مستغلات را چند برابر کرد، سيل محصل به خارج سرازير شد که بيشتر آنان به رغم استفاده از ارز دولتي به کشور بازنگشتند. همان زمان به مجلسين پيشنهاد شده بود که در برابر حواله کردن ارز، از دانشجو و خانواده او تعهد بازگشت و خدمت اخذ شود که اعتنا نشد زيراکه مجلسيان فرزند داشتند و ذی نفع بودند. اين وضعيت به همان صورت ادامه داشته که در مهرماه 1391 صحبت از قطع و يا مشروط شدن ارسال ارز برای محصلان به میان آمد.