بازرگان؛ دین، دانش و سیاست

مهندس مهدی بازرگان در سال۱۲۸۶ در تهران دیده به جهان گشود. فرزند آقا تبریزی درست یک سال بعد از انقلاب مشروطه متولد شد که اسم او را مهدی گذاشتند و هنگامی‌که مهدی بازرگان دانش‌آموز دبیرستانی بود، کودتای سوم اسفند به وقوع پیوست و سلسله حکومت ایران از قاجار به پهلوی تغییر کرد. بازرگان ابتدایی خود را در مدرسه سلطانیه تهران سپری کرد و تحصیلات متوسطه‌اش را در دارالمعلمین مرکزی به پایان رساند و در سال ۱۳۰۶ جزو نخستین گروه محصلین ممتاز کشور، برای تحصیل به فرانسه اعزام شد. بعد از طی دوره مقدماتی و قبولی در کنکور سراسری کشور فرانسه، نخستین ایرانی بود که از بین دانشجویان اعزامی‌، وارد تحصیلات عالی دانشگاهی شد و وزیر فرهنگِ وقت وی را تشویق کرد. مهدی بازرگان بعد از ۷سال تحصیل در فرانسه در سال ۱۳۱۳ به کشور بازگشت و به خدمت نظام وظیفه رفت. به عنوان نخستین دانشیار در سال ۱۳۱۵ در دانشکده فنی دانشگاه تهران شروع به تدریس کرد و ریاست دانشکده فنی را به مدت دو دوره متوالی بر عهده گرفت. در سال ۱۳۳۰، به عنوان ریاست هیات مدیره و مدیریت عامل شرکت ملی نفت ایران توسط دکتر مصدق انتخاب شد و با حمایت مردم موفق به خلع ید از انگلیسی‌ها و با همت متخصصان ایرانی موفق به راه‌اندازی و اداره صنایع عظیم نفت شد، همچنین در سال ۱۳۳۱ مسئولیت احداث شبکه لوله‌کشی آب تهران را برعهده گرفت و آن را به ثمر رساند. بعد از کودتای ۲۸مرداد، به علت اعتراض مکتوب علیه انتخابات مجلس شورای ملی که آنرا غیرقانونی می‌دانست، از خدمات دولتی و استادی دانشگاه برکنار شد و تا شانزدهم بهمن ۱۳۵۷ که پست نخست وزیری دولت موقت انقلاب را پذیرفت، تنها در بخش خصوصی در زمینه تولیدات صنعتی فعالیت و خلاقیت داشت. به علت اختلافاتی که بازرگان با حزب جمهوری اسلامی‌داشت، نه ماه بعد بعد از اشغال سفارت آمریکا، از این مقام استعفا داد. بازرگان بین سال‌های ۱۳۱۵ تا ۱۳۲۰ نخستین تألیف خود را با عنوان«نماز» برای جوانان نوشت و با هزینه شخصی‌اش آن را به چاپ رساند. از دیگر آثارش می‌توان به«مذهب در اروپا، مطهرات در اسلام، کار در اسلام، راه طی شده ، اختیار، پراگماتیسم در اسلام از خداپرستی تا خودپرستی و آموزش قرآن در سه جلد» اشاره کرد. ۱۰۰ اثر مذهبی و ۱۶اثر قرآنی از او باقی است. آثار علمی‌و فنی وی نیز شامل «در وصف صنعت، زندان هارون یا آتشکده ساسان، دیاگرام عمومی‌ برای گازها و هوای مرطوب، سازمان مسافربری شهرستان تهران، صفحه محاسبه، ترمودینامیک صنعتی ۱ و ۲، تعیین شرایط هوای مطبوع، آینه صنعت در ایران، خشک کردن هوا بدون ماشین مبرد، مهندس خارج و بسازیم یا برایمان بسازند، باد و باران در قرآن، پدیده های جوّی، سیر تحول قرآن ۱ و ۲، بررسی نظریه اریک فروم و علمی‌بودن مارکسیسم» بود. مهدی بازرگان در۸۶سالگی یعنی در بهمن ماه ۱۳۷۳، در فرودگاه زوریخ درگذشت. علت فوت وی سکته قلبی بود. جسد مهدی بازرگان را به کشور ایران بازگرداندند و بنا به وصیتش در قم به خاک سپردند. عواملی چون اعتقادات دینی و تحصیلات جدید و فعالیت‌های اجتماعی و مبارزات سیاسی و همت و پشتکار و قلم روان و بیان واضح او، همراه با صراحت و پاکی و شجاعت سبب شد تا از دهه ۱۳۲۰ به بعد تأثیر بسیاری در به وجود آمدن قشر وسیع داشته باشد که به آنان«روشنفکران مذهبی» ایران می‌گفتند.