جاده مهاجرت به شهر یک‌طرفه است

همدلی|  در یک بازه زمانی  چهل ساله یعنی از سال 1355 تا 1395،  رشد مهاجرت روستائیان به شهر در ایران300 برابر شده است. خبر میل چندصدبرابری روستائیان به شهرنشینی را دیروز محمدهادی منصوری، مشاور پیشین معاون رئیس‌جمهور در یک برنامه رادیویی اعلام کرد. 
وی گفت: در سال ۵۵ با شروع اصلاحات ارضی و اوج‌گرفتن مهاجرت روستاییان به شهرها، ۳ میلیون و ۲۶۵ هزار خانوار در مناطق شهری و ۳ میلیون و ۴۴۶ هزار خانوار در مناطق روستایی زندگی می‌کردند که بر اساس سرشماری سال ۹۵ تعداد خانوارهای شهری نسبت به خانوارهای روستایی ۳ برابر شد و به‌ازای ۱۸ میلیون و ۱۲۵ هزار و ۴۸۸ خانوار شهری، ۶ میلیون و ۷۰ هزار خانوار در مناطق روستایی زندگی می‌کنند که این آمار بیان‌گر رشد ۳۰۰ درصدی مهاجرت از روستا به شهرها است. 
آن گونه که منصوری گفته است در حال حاضر از ۸۴ میلیون نفر جمعیت کشور حدود ۲۶ درصد معادل ۲۰ میلیون نفر را جمعیت روستایی و یک میلیون نفر را جمعیت عشایری تشکیل می‌دهد و ۷۴ درصد مابقی جمعیت حدود ۶۹ میلیون نفر جمعیت شهری هستند.
مهاجرت روستاییان به شهرها در ۶ دهه اخیر همواره یکی از مهم‌‌ترین موضوع‌های اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و جمعیت‌‌‌شناختی کشور بوده است. آن گونه که آمارها می‌گوید در دهه‌های اخیر حداقل ۳۳ هزار روستا از سکنه خالی شدند. 
 سیرتاریخی مهاجرت به شهردر چند دهه اخیر
مهاجرت روستائیان به شهر داستان درازی دارد. براساس منابع موجود، بیشترین و گسترده‌‌‌ترین موج مهاجرت به شهرها در اوایل دهه ۴۰ خوشیدی و با آغاز اصلاحات ارضی در ایران رخ داد و این موضوع در ۶ دهه بعد، به تناوب و با شدت‌‌‌های متغیر دنبال شده است. در سال ۱۳۵۵ برای نخستین‌بار نسبت خانوارهای شهری به روستایی نزدیک شد تا اینکه در نهایت، سرشماری ۱۳۹۵ نشان داد که تعداد خانوارهای شهری حدود سه برابر روستایی‌هاست.در سال ۱۳۹۹ محمد امید، معاون وقت توسعه روستایی و مناطق محروم کشور اعلام کرد، از ۸۴ میلیون جمعیت کشور «حدود ۲۰ میلیون نفر روستایی و حدود یک میلیون نفر عشایر هستند که نزدیک به ۲۶ درصد جمعیت کشور را شامل می‌شوند».
براساس آمار، این ۲۶ درصد جمعیت غیرشهری در ۶۲ هزار آبادی و روستا ساکن هستند که ۳۹ هزار روستا، بالای ۲۰ خانوار جمعیت و ۲۳ هزار روستا دارای جمعیتی کمتر از ۲۰ خانوارند. این رقم نشان می‌‌‌دهد در حالتی خوش‌بینانه، رقم میانگین جمعیت ساکن در هر روستا حدود ۳۰۰ نفر است که با روستاهای پرجمعیت و مولد دهه‌‌‌های گذشته به کلی متفاوت بوده و در عمل امکان بسیاری از مشاغل و کسب‌وکارهای بزرگ یا متوسط در روستاها سلب شده است.
در حالی مهاجرت روستاییان به شهرها با رشدی عجیب روبه‌رو است که کارشناسان می‌گویند ظرفیت مهاجرپذیری شهرهای اشباع شده است. به گفته آنان، قاعده‌ای در موضوع جمعیت‌پذیری شهرها وجود دارد که می‌گوید به ازای هر یك درصد افزایش جمعیت شهری باید سه تا چهار درصد رشد اقتصادی داشته باشد تا آن شهر بتواند این جمعیت را از نظر پاسخ‌گویی به نیازها جذب و هضم كند که این قاعده اکنون در شهرهای مهاجر‌پذیر اتفاق نیفتاده است.
 تبعات مهاجرت روستائیان به شهرها
مهاجرت روستائیان به شهرها و تبع آن افزایش جمعیت شهرها، تبعات فراوانی دارد و در یک یا دو مورد خلاصه نمی‌شود، اما به صورت اختصار می‌توان گفت مهاجرت روستاییان به شهرها به ویژه کلان‌شهرها همراه با پیامدهای ناگوار و سویی همچون افزایش فقر، افزایش حاشیه‌نشینی، دسترسی ناکافی به امکانات شهری، ‌افزایش بی‌کاری و کاهش خدمات مورد نیاز در شهرهاست. علاوه بر این، افزایش مهاجرت‌‌های داخلی که مهاجرت روستائیان به شهرها ذیل آن تعریف می‌شود، می‌‌تواند چالش‌‌های امنیتی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ایجاد كند. به ویژه این که مشکلات زیست‌محیطی، خشکسالی و کمبود آب باعث مهاجرت‌های زیست‌محیطی شده است. این کوچ، مهاجرتی اجباری است که تبعات آن بر ساختار شهرها ناموزون است، معاش و سلامت خانواده‌ها و حتی امنیت به خطر می‌افتد چراکه کوچ های اجباری و موج‌های پی در پی مهاجرت در اثر مشکلات زیست‌محیطی چون خشکی تالاب‌ها، دریاچه‌ها، ریزگردها، آلودگی هوا، بدی آب و هوا باعث ایجاد سیل مهاجران از شرق به غرب و از جنوب به شمال و در نهایت آسیب‌پذیری مناطق مرزی و درگیری‌های محلی و منطقه‌ای می‌شود. تلخ‌تر آن که در ایران بیشترین مهاجرت‌ها از پیرامون به مركز اتفاق می‌افتتد. این مهاجرت یک‌طرفه می‌تواند در طولانی ‌مدت مناطق مرزها خالی از سكنه شوند.
البته دولت ها در چند سال گذشته تلاش کردند تا با به‌کارگیری استراتژی‌هایی همچون مهاجرت معکوس و افزایش خدمات روستاها تا حدی از رشد شتابان شهرها جلوگیری کند اما آن‌گونه که پیداست این تلاشها حاصلی نداشته است.
 سير آباداني شهرها از روستاها مي‌گذرد
در موضوع مهاجرت روستایان به شهرقسمت تلخ ماجرا آن‌جاست که بدانیم روستاها ظرفیت اشتغال زیادی دارند. در حال حاضر ۸۵ درصد اراضی کشاورزی، ۲۷ درصد تولید ناخالص ملی و ۱۸ درصد اشتغال در بخش روستایی وجود دارد، اما با این حال اکنون ۷۴ درصد از جمعیت کشور در مناطق شهری و فقط ۲۶ درصد در مناطق روستایی کشور زندگی می‌کنند. اين مهاجران هم در مبدا و هم در مقصد، مسائل و مشكلاتي از جمله بروز نابه‌ساماني هاي متعدد ناشی از فشار بر منابع و امكانات محدود جوامع شهری، بي‌كاری و كم‌كاری، كمبود فضای زيستی و آموزشی، آلودگی هوا و محيط زيست، سالخوردگی و زنانه شدن نيروی كار كشاورزی، تخليه روستاها و غيره را به وجود مي‌آورند.
در حالی 74 درصد جمعیت کشور در شهرها ساکن هستند که سير آباداني شهرها از روستاها مي‌گذرد و اگر روستاها آباد نشوند، شهرها نيز نمي توانند به خوبي مسير توسعه و آباداني را طي كنند. توليدات كشاورزي، اساس و پايه پيشرفت كشورهستند كه اين توليدات نيز نتيجه تلاش روستاييان هستند و راه آباداني شهرها اين است كه روستاها آباد شوند.