کشف بزرگ‌ترین مجموعه سکه‌های دوره اتابکان آذربایجان در زنجان

علم سکه‌شناسی بخش مهمی از باستان‌شناسی است كه شاهد زنده‌ای از تمدن دنيای قديم و ملل مختلف است. اين علم توانسته است بزرگ‌ترین خدمت را در روشن كردن گوشه‌های تاريك و مبهم تاريخ گذشته ايفا كند. با استقرار اقوام ترک سلجوقی در منطقه زنجان و دهات و شهرهای آن و با دستیابی آنان به قدرت سیاسی، زمینه عمران و آبادانی و رشد فرهنگی و علمی آنان هم‌زمان در قصبات مهم سجاس و سهرورد و ابهر فراهم شد و به همین دلیل در این دوره تعداد زیادی دانشمند از این دیار برخاسته‌اند. 
سلجوقیان در اصل از اقوام غز بودند که موطن و سرزمین اصلی آنان دشت‌های شمال دریای خزر و دریاچه آرال بود. آن‌ها پس از قبول اسلام از طریق خوارزم و ماوراءالنهر، مانند بیشتر اقوام ترک به‌عنوان سپاه مزدور وارد خدمت در قدرت‌های نظامی شده، قدم در سرزمین اسلام گذاشتند. سلجوقیان و دسته‌های چادرنشین تابع آن‌ها، سپس رو به‌سوی خراسان نهادند و آن ایالت را از غزنویان گرفتند. سلاجقه را رسم بر این بود که شاهزادگان را در خردسالی برای تربیت و در وقت اعزام به حکومت ولایات برای ارشاد و راهنمایی، به سرپرستی بسپارند. جمعی از این غلامان متصدی این مقام شدند. آن‌ها را به ترکی آتابیک یا اتابک می‌گفتند و آتا در زبان ترکی به معنی پدر است. اتابکان غلامان ترک نژادی بودند که عموماً از بلاد قبچاق در شمال دریای سیاه توسط دولت سلاجقه به خدمت گرفته شدند در اواخر دوره سلجوقی به سبب ضعف پادشاهان و نزاع و رقابت دائمی آنان با یکدیگر، اکثر این اتابکان از اختیاری که به آنها داده‌شده بود سوءاستفاده کرده هرکدام در ناحیه‌ای از متصرفات سلاجقه برای خود دولتی تشکیل دادند. در نیمه قرن ششم ه ق بیشتر آذربایجان در دست اتابکان آذربایجان بود و این اتابکان حتی بر فرمانروایان خود که پادشاهان سلجوقی بودند تحکم می‌کردند. در استان زنجان تاکنون دو مجموعه از سکه‌های دوره اتابکان آذربایجان به‌صورت اتفاقی به‌دست‌آمده است. 
در روز شنبه ۲۶اردیبهشت سال ۱۳۷۷ تعدادی از کارگران در حین پی‌کنی در مسجد صاحب‌الزمان سجاس از توابع شهرستان خدابنده به خمره‌ای شکسته شده برخورد کردند که در داخل آن تعداد زیادی سکه قرار داشت که وزن آن‌ها ۱۴.۶۰۰کیلوگرم تقریباً ۱۶۰۰عدد سکه به همراه تعداد زیادی از فلزات خردشده از ظروف فلزی مسی ساده و کتیبه دار به وزن ۱۱.۸۰۰ وجود داشت. 
مطالعات شامل رسوب‌زدایی و بازخوانی کتیبه‌ها و تحلیل نقوش توسط نگارنده در سال ۱۳۸۵ انجام شد و تعدادی از آن‌ها در موزه زنجان در معرض نمایش قرار گرفت. سکه‌ها به دوره‌های سلجوقی از حاکمان اتابکان آذربایجان و مربوط به پادشاهان ایلدگز، جهان‌پهلوان، ابوبکر بن محمد بود و دوره صفویه شامل فلوس‌های مسی ضرب اصفهان و تبریز بودند. قطعات فلزی ظروف شکسته منقوش و کتیبه‌دار هم مربوط به دوره سلجوقی بودند. در مهرماه سال ۱۳۸۷ در حین حفر کانال آب‌رسانی در منزل شخصی از درون دو کوزه سفالی نخودی رنگ ساده تعداد ۳۸۷عدد سکه مسی از روستای ورمزیار، بخش قره پشتلو از توابع شهرستان زنجان به دست آمد. این مجموعه هم بعد از پاک‌سازی و مطالعه مربوط به دوره اتابکان آذربایجان بود. 
 طی مطالعات انجام‌شده این دو مجموعه مربوط به دوره سلجوقی (اتابکان آذربایجان) بزرگ‌ترین مجموعه کشف‌ شده در کشور بوده که در بین سکه‌ها از ۶پادشاه سلجوقی نام ۵پادشاه بازخوانی شده اس همت، با توجه به ارزشمند بودن این سکه‌ها ازنظر تاریخی می‌توان با قطعیت اعلام کرد منطقه زنجان از مناطق مهم پادشاهان سلجوقی بوده است.