گشت ارشاد چگونه شکل گرفت؟

همدلی|  ستاره لطفی- مرگ تلخ مهسا امینی دختر 22ساله کردستانی که چند روز پیش گشت ارشاد به بهانه برخورد با بدحجابی او را دستگیر کرد و سه روز بعد جنازه‌اش را تحویل خانواده‌اش دادند، یک‌بار دیگر گشت ارشاد و عملکرد نیروی انتظامی در حوزه حجاب را سر زبان‌ها انداخته و انتقادات به آنان را بالابرده است. گشت ارشاد نزدیک به 20سال پیش متولد شد، یک سال بعدازاین که محمود احمدی‌نژاد به قدرت رسیده بود. در سال 85طرح گشت ارشاد با نام رسمی «طرح ارتقای امنیت اجتماعی» در راستای مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی تحت عنوان «طرح جامع عفاف» اجرا شد. پس از تصویب «طرح جامع عفاف» و تأیید آن توسط رهبر محمود احمدی‌نژاد (که به‌عنوان رئیس‌جمهور، رئیس شورای عالی انقلاب فرهنگی نیز به‌شمار می‌رفت) «طرح جامع عفاف» را به نیروی انتظامی ابلاغ کرد.
 نیروی انتظامی برنامه اجرایی خود پیرامون عملی کردن «طرح جامع عفاف» را پس از چند جلسه هماهنگی با محمود احمدی‌نژاد با عنوان «طرح ارتقای امنیت اجتماعی» آغاز کرد؛ با توجه به آنکه طرح در شورای عالی انقلاب فرهنگی تصویب‌شده بود، در کنار دولت قوه قضاییه، سپاه پاسداران، وزارت اطلاعات، نیروی مقاومت بسیج و… نیز همکاری داشتند.
مراحل نخستین طرح بیشتر بر پوشش زنان تمرکز داشت و در مراحل بعدی ابتدا جمع‌آوری معتادان و سپس جمع‌آوری اراذل‌واوباش، بازرسی از کارگاه‌ها و فروشگاه‌های لباس و آرایشگاه‌های مردانه، عکاسی‌ها و... نیز در دستور کار نیروی انتظامی قرار گرفت اما هنوز عمده فعالیت این طرح تمرکز بر پوشش زنان است.
در سال 86 نیروی انتظامی طرح گشت را رسماً آغاز کرد. البته در زمستان 87 محمود احمدی‌نژاد انتقاداتی را از نحوه اجرای این طرح مطرح کرد. در سال 88 به خاطر انتخابات حساس ریاست جمهوری این طرح تقریباً کمرنگ شد ولی در سال 89 با تغییر رویکردی تحت عنوان طرح امنیت اخلاقی ادامه یافت. در سال 90 فعالیتش بیشتر شد و در تابستان 91 به حضور در کنسرت‌ها هم کشیده شد اما باز با انتخابات ریاست جمهوری این طرح کمرنگ‌تر شد ولی پس‌ازآنتخابات و در تابستان 92 گشت ارشاد دوباره در میادین، مراکز خرید و کنسرت‌ها حضور یافتند.
اگرچه در دوره 8ساله ریاست جمهوری روحانی نیز گشت ارشاد برخوردهای تند و انتقادآمیزی با زنان داشت، اما با آغاز دولت سیزدهم و قدرت گرفتن ابراهیم رئیسی که نزدیکان و همفکران تندرویی داشت، موضوع گشت‌ارشاد و برخورد با آنچه بدحجابی می‌نامند با شدت و حدت بیشتری دنبال داشت، جوری که در این یک سال و چندماه اخیر که رئیسی بر کرسی ریاست جمهوری تکیه داده است، تقریباً روزی نیست که عملکرد نیروی انتظامی و گشت ارشاد خبرساز نشود. آخرین آن‌هم مرگ تلخ و غم‌انگیز مهسا امینی بعد از دستگیری توسط گشت ارشاد بود.
 علت اصلی موفق نبودن طرح گشت ارشاد
با وجود نزدیک به 20سال از اجرای این طرح، اما این طرح هنوز برای اغلب مردم قابل‌پذیرش نیست و در تمام این سال‌ها، این طرح در بسیاری موارد با مقاومت شهروندان روبه‌رو شده ‌است. مخالفان و منتقدان این طرح را دخالت در امور شخصی افراد می‌دانند. برخی جامعه شناسان نیز بارها از تأثیر منفی این طرح اشاره‌کرده و گفته‌اند این‌گونه طرح‌ها موجب تشدید دورویی و نفاق در جامعه  و افزایش فاصله میان حکومت و مردم می‌شود. برخی از نهادهای رسمی کشور نیز بارها بر شکست طرح گشت ارشاد اذعان کردند. مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی ایران طی گزارشی این طرح را ناموفق قلمداد کرد و عامل آن را بی‌توجهی به خواست و مطالبات مردم دانست و نتایج طرح گشت ارشاد را منفی خواند و با کلیات این طرح مخالفت کرد.
در سال 94 مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در گزارشی علت اصلی موفق نبودن طرح گشت ارشاد را فقدان مطالبه و خواست عمومی در جامعه دانست و اعلام کرد جرم انگاری بدحجابی در ابتدای انقلاب اسلامی در شرایطی رخ داد چنین مطالبه‌ای در جامعه وجود داشته است. از همین رو هرگونه اقدامی بدون توجه به فقدان مطالبه و خواست عمومی پیامدهای منفی را ایجاد خواهد کرد.
اگرچه طرح ارتقای امنیت اجتماعی برای اولین بار در تابستان 85 کلید خورد و ون‌های سبز گشت ارشاد در این سال خیابان‌ها را به محاصره خود درآوردند؛ اما داستان گشت‌های خیابانی و مبارزه با آنچه بدحجابی می‌نامند، قدمتی به‌اندازه سن انقلاب اسلامی دارد. زمان اوایل انقلاب کمیته‌ها این وظیفه را بر عهده داشتند. اوایل انقلاب عده‌ای آن‌قدر پیش رفتند که با شعار «یا روسری یا توسری» با زنانی که حجاب اسلامی را رعایت نمی‌کردند برخورد کردند.
 مروری بر سیاست‌های حجاب در دولت‌های مختلف
مساله پوشش زنان و مقابله با بدحجابی و بی‌حجابی ابتدا از ادارات آغاز شد و در 10تیر 59 حجت‌الاسلام ری‌شهری رئیس وقت دادگاه انقلاب در بخشنامه‌ای نوشت از ورود آن دسته از پرسنل زن که پوشش اسلامی ندارند به اماکن نظامی و سرویس‌های رفت‌وآمد جلوگیری به عمل آید.
محمدرضا مهدوی کنی وزیر وقت کشور، محمدعلی رجایی وزیر وقت آموزش‌وپرورش و محمد توسلی شهردار تهران نیز در بخشنامه‌هایی اعلام کردند که زنان کارمند باید پوشش اسلامی را در محل کار رعایت کنند. پس‌ازآن شورای انقلاب نیز رسماً اعلام کرد خانم‌ها بدون پوشش اسلامی حق ورود به ادارات دولتی را ندارند و ادارات اجازه دارند جلوی آن‌ها را بگیرند. دادستانی کل انقلاب هم در اطلاعیه‌ای اعلام کرد بدین‌وسیله به تمام وزارتخانه‌ها و مؤسسات و ادارات تابعه شدیداً اخطار می‌شود چنانچه اثری از آنچه مورد تأکید حضرت امام و خواست ملت ایران است دیده شود یا بانوی کارمندی بدون پوشش اسلامی در محل کار حضور یابد بلادرنگ حقوق و مزایای او قطع خواهد شد. در آبان 62 و با تصویب قانون مجازات اسلامی حجاب برای تمام زنان تکلیف شد. بر اساس این قانون زنانی که بدون حجاب شرعی در معابر و انظار عمومی ظاهر شوند به تعزیر تا 74ضربه شلاق محکوم می‌شوند. از زمان تصویب قانون مجازات اسلامی به‌ویژه سال 64تا سال 76 برخوردهای حجاب همیشه با درجه شدت و ضعف ادامه داشت. با روی کار آمدن دولت اصلاحات در سال 76 نوع نگاه به پوشش‌ها تا حدودی تغییر کرد و موضوع حقوق شهروندی مطرح شد. در زمان دولت اصلاحات و با توجه به فضای جدید به وجود آمده تا حدودی مبارزه با بدحجابی کنار گذاشته شد اما در سال 84 و در اواخر عمر دولت اصلاحات، رئیس دولت اصلاحات دستور تنظیم راهکار شانزده‌گانه حجاب و عفاف را صادر کرد و این راهکارها در شورای عالی انقلاب فرهنگی دولت اصلاحات به تصویب رسید. بعد از پایان دولت اصلاحات و به قدرت رسیدن احمدی‌نژاد موضوع حجاب وارد مقوله سخت‌گیرانه‌ای شده است و هنوز نیز ادامه دارد.