«تربت‌خانه»، مکان مقدسی در قلب گنبد سلطانیه

گنبد سلطانیه به بزرگ‌ترین گنبد آجری ایران معروف است، از سال ۷۰۳ تا ۷۱۳قمری طی ۱۰سال و به دستور پادشاه مغول اولجایتو یا همان سلطان محمد خدابنده و با طراحی خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی و معماری شخصی به نام سید علی‌شاه ساخته‌شده است. این گنبد به‌عنوان اولین و قدیمی‌ترین گنبد دوجداره دنیا نیز شناخته می‌شود، جرزها برای انتقال وزن گنبد به شالوده‌ها طراحی‌ شده‌اند. این بنا در طبقه همکف و طبقه اول با فضاهای مرتبط با گنبد، نزدیک به مستطیل بوده و در طبقه‌های دوم و سوم هشت‌ضلعی است. همچنین سیستم دوجداره این گنبد از ویژگی‌های منحصربه‌فرد گنبد است که به دلیل بالا بودن مقاومت بنا در لنگرهای خمشی و برشی باعث می‌شود گنبد در برابر زلزله آسیب‌ناپذیر باشد. تربت‌خانه در قسمت جنوبی گنبد قرار دارد و در زمان اولجایتو، خاک نجف و کربلا را به سلطانیه انتقال دادند و از آن برای ساخت قسمتی از بنا استفاده کردند. تربت امام حسین (ع) در دیوارهای محراب و برای نوشتن سوره ملک استفاده‌ شده است. به همین علت این قسمت به تربت‌خانه معروف شده است.همچنین می‌توان نقوش زیبای هشت‌ضلعی تربت‌خانه و ازاره‌های آن را مشاهده کرد. در واقع هنر کاشی‌پزی در آن دوران بسیار پیشرفته و کم‌نظیر بوده است.درباره تربت‌خانه نیز صاحب‌نظران آرای متفاوتی دارند ازجمله دیولافوا آن را مربوط به دوره صفوی دانسته و از طرح خود حذف کرده است. تربت‌خانه در دیوار ضلع جنوبی دارای محرابی است که تزئینات کاشی‌کاری و مقرنس‌کاری بسیار زیبایی دارد که بر اساس یافته‌های باستان‌شناسی این بنا کمی پس از احداث و تکمیل گنبد ساخته و به آن الحاق شده است. بنای تربت‌خانه دارای ابعاد واقعی ۱۷.۶۰متر طول، ۷.۸۰متر عرض و ۱۶متر ارتفاع دارد و پوشش سقف آن از سه طاق و تویزه ساخته شده است. تربت‌خانه با ازاره یا همان روکش حفاظتی دیوار که به حاشیه‌های تزئینی گفته می‌شود که از کف اتاق تا ارتفاع یک متری پوشانده شده است. در ارتفاع ۳.۴۰متری از کف کتیبه، زیبایی در دو قلم‌ریز به خط کوفی مشجر و قلم درشت به خط ثلث با آیاتی از قرآن کریم سوره الملک نگارش شده و اطراف کلمات نیز از تزئینات اسلیمی استفاده شده است. از دیگر عناصر تزئینی تربت‌خانه، کاشی‌کاری است که شامل تکرار یک طرح اسلیمی و در اطراف در اصلی تربت‌خانه قرار دارد. نقوش روی کاشی‌های این بخش قطعاً توجه همه را به خود جلب می‌کند. ادامه این نقوش با کاشی‌های هندسی شش‌گوش و طرح‌هایی شامل اشکال گل‌وبوته که دارای رنگ‌های طلایی (تکنیک مینایی) بوده است، اجرا شده است. به دلیل استفاده از تربت آن امامان در مصالح ساخت این فضا به آن تربت‌خانه می‌گویند.