درگذشت الیزابت دوم با خاطرات زخم‌هایی بر ایران

همدلی| محسن رفیق: الیزابت الکساندرا ماری، ملکه انگلیس روز پنجشنبه هفدهم شهریور ۱۴۰۱ و اندکی پس از اعلام بیماری او توسط پزشک سلطنتی درگذشت. الیزابت دوم، به مدت ۶۹ سال ملکه بریتانیا و ۱۴کشور دیگر بود که در نهایت، کاخ باکینگهام مرگ او را در 96سالگی اعلام کرد. او البته در حوادث مختلفی در طول دوران سلطنتش در ارتباط با ایران نیز نقش ایفا کرده است. یکی از این اتفاقات مهم، نقش انگلستان در کودتای 28مرداد و برانداختن دولت دکتر مصدق و بازگرداندن محمدرضا شاه بود. با این کودتا، ملی شدن صنعت نفت به فراموشی سپرده شد و با عقد قرارداد کنسرسیوم، امتیاز نفت ایران در سلطه دول بیگانه قرار گرفت. این کودتا که با همکاری آمریکا و انگلستان و هماهنگی حکومت شاه انجام شد، به عملیات آژاکس معروف است.
حضور انگلیسی‌ها در ایران سابقه‌ای قدیمی‌تر از دوره پهلوی و قاجاریه دارد و حتی پیش از دوره صفویه نیز نشانه‌هایی از حضور غربی‌ها در ایران وجود دارد. در دوره صفویه است که هم‌زمان با ثبات سیاسی ایران و قدرت سلسله صفویه، مناسبات دیپلماتیک ایران و جهان، وارد مرحله‌ای جدی می‌شود. این دوره هم‌زمان است با فعال شدن نیروی دریای بریتانیا و تلاش این کشور برای تضعیف قدرت کشور ایران. نتیجه سیاست تازه بریتانیا در آن دوره با حضور این کشور در خلیج‌فارس قابل‌بررسی است، زمانی که نیروی دریایی بریتانیا وارد این منطقه می‌شود و در نهایت با اشغال بحرین، دست ایران را از بحرین کوتاه می‌کنند.
دراین‌بین روابط انگلستان با ایران در زمان سلطنت الیزابت دوم، افزایش بیشتری پیدا می‌کند. ملکه الیزابت دوم پیش از انقلاب سال ۱۳۵۷ بارها با اعضای خانواده پهلوی دیدار کرده بود. او در بهار سال ۱۹۵۹ (۱۳۳۸ شمسی) از محمدرضا پهلوی، شاه ایران در لندن استقبال کرد. ملکه بریتانیا نزدیک به دو سال بعد در ماه مارس سال ۱۹۶۱ (اسفند ۱۳۳۹) به دعوت پادشاه ایران به تهران سفر کرد.
 اگرچه در انگلیس ادعا می‌شود که سلطنت نهادی تشریفاتی است و پادشاه یا ملکه در امور سیاسی دخالت ندارند، اما درست دو ماه بعد از تاج‌گذاری ملکه انگلیس، در ایران کودتایی به سرکردگی فضل‌الله زاهدی، باعث شد تا دولت دکتر مصدق، سرنگون شود. شواهد تاریخی نشانگر نقش مستقیم سرویس مخفی انگلیس در این کودتا هستند. این در شرایطی است که انگلستان پیشتر نیز عملیات چکمه را برای برانداختن دولت مصدق طراحی کرده بود اما با لو رفتن کودتا، مصدق دستور تعطیلی سفارت انگلستان و اخراج تمام دیپلمات‌های این کشور را صادر کرد. طرح دوم نیز در روز 25مرداد قرار بود انجام شود. در نیمه‌شب روز 24مرداد رمز «حالا دقیقاً نیمه‌شب است» از رادیو بی بی سی، اعلام شد که این کودتا نیز کشف و نافرجام ماند.
برخی مورخان کودتای 25مرداد را پوششی برای به ثمر رساندن 28مرداد می‌دانند. کودتای 28مرداد در زمان ریاست‌جمهوری آیزنهاور در آمریکا مقارن با نخست‌وزیری چرچیل و سلطنت الیزابت دوم در انگلستان و پادشاهی محمدرضا پهلوی و نقش‌آفرینی سرلشگر فضل‌الله زاهدی انجام پذیرفت. از میان عاملان این دخالت خارجی در سرنوشت ایران، تنها ملکه انگلستان زنده بود که روز پنج‌شنبه درگذشت.
در همین حال برخی ناظران سیاسی، جدایی بحرین از ایران در سال ۱۹۷۱ را نیز، یکی دیگر از مواردی می‌دانند که ملکه انگلیس در آن نقش مستقیم داشته است. در آن زمان، انگلیس ابتدا اعلام کرد که نیروهای خود را از بحرین، خارج می‌کند اما اندکی بعد بحث استقلال بحرین مطرح شد و دولت ایران نتوانست در برابر این اقدام کاری پیش ببرد و در نهایت به پس گرفتن جزایر سه‌گانه رضایت داد.
چندی پیش شبکه خبری ان بی سی در گزارشی در این مورد نوشت: «اسناد جدید می‌گویند که یک پیام از ملکه الیزابت به شاه در کودتای سازمان سیا در سال ۱۹۵۳ در ایران نقش داشته است. مورخانی که این پیام ملکه الیزابت را کشف کرده‌اند، معتقدند که سوءتفسیر آن به شاه کمک کرده تا در یک لحظه حساس از کشور فرار نکند. پیام ملکه الیزابت کاملاً به‌موقع بود و قصد داشت به یک پادشاه جوان ایرانی که با بحران مواجه بود، اطمینان خاطر بدهد؛ اما خیلی زود مشخص شد که چنین پیامی از لندن نیامده است. آن پیام در واقع یک یادداشت دیپلماتیک درهم و آشفته بوده که منبعش هم اشتباه بوده، اما آمریکایی‌ها حتی پس از درک اشتباه خود و اینکه سوءبرداشت کرده‌اند، از این یادداشت برای اهداف خود استفاده کردند.»
از سوی دیگر، بر اساس مستند ملکه و کودتا که ماه گذشته در انگلیس منتشر شد و با استناد به اسناد تازه کشف‌شده ایالات‌متحده، ممکن است خطاهایی که به شوخی شبیه است در کودتای سیا-انگلیس در سال ۱۹۵۳ که سرنگونی دولت ایران را به دنبال داشت، نقش اساسی داشته باشد؛ کودتایی که در سال ۱۹۵۳ شاه ایران محمدرضا پهلوی را به قدرت بازگرداند و باعث ایجاد بی‌اعتمادی بین ایالات‌متحده و ایرانیان از آن زمان شد، الهام‌بخش بسیاری از کتاب‌ها، مستندها و تحقیقات دانشگاهی است؛ اما تقریباً هفت دهه بعد، مورخان انگلیس اسناد وزارت امور خارجه را در بایگانی‌های ملی ایالات‌متحده کشف کرده‌اند که نشان از پیچیدگی جدید کودتا دارد.
سند اصلی مربوط به فوریه سال ۱۹۵۳ است، یعنی پنج ماه قبل از اینکه جاسوسان انگلیس و ایالات‌متحده به سرنگونی دولت پارلمانی به رهبری نخست‌وزیر محمد مصدق کمک کنند. در آن زمان، شاه ایران ثبات نداشت و در بحبوحه مشکلات غوطه‌ور بود. او به فکر فرار از ایران بود. این اندیشه شاه، نقشه مشترک آمریکا و انگلیس را قبل از اینکه شروع شود، با شکست روبرو می‌کرد. طبق این مستند که توسط بریو نیو مدیا، برای کانال ۴ انگلیس تهیه‌شده است، تاکنون این سند هرگز موردتوجه عموم قرار نگرفته است، حتی اگر به همراه سایر اسناد در بایگانی ایالات‌متحده آمریکا رمزگشایی‌شده باشد.
در تاریخ ۲۷ فوریه، وزیر امور خارجه آمریکا، جان فاستر دالس یک پیام فوق سری را از سفارت آمریکا در لندن دریافت کرد که حاوی پیام آنتونی ادن، وزیر خارجه انگلیس بود که می‌گفت: «ظهر امروز ما را از دریافت پیام ادن از ملکه الیزابت آگاه کرد. در این پیام درباره آخرین وضعیت شاه ابراز نگرانی شدید شده و ملکه شدیداً امیدوار است که ما می‌توانیم شرایطی را مهیا کنیم که شاه را از فرار از کشور دلسرد کنیم.» ظاهراً این پیام خارق‌العاده به نظر می‌رسد، چراکه ملکه الیزابت تلاش دارد که پادشاه دیگری که دوستش هم هست، ثابت‌قدم باقی بماند.
روری کورماک، استاد روابط بین‌الملل در دانشگاه ناتینگهام، یکی از دو محققی است که اسناد را کشف کرده‌اند. او در این مستند گزارشی، می‌گوید: «واشنگتن به پیام بریتانیا به‌عنوان برگ برنده‌ای به‌منظور متقاعد کردن شاه برای ماندن در کشور نگاه می‌کرد.» کورماک به ان بی سی نیوز گفت: «برای آمریکایی‌ها، این عالی است. این مهم است که واشنگتن می‌تواند از کسی استفاده کند که شاه واقعاً به او احترام می‌گذارد. ملکه، رهبر خانواده‌های سلطنتی جهان.» بنابراین مستند، لوی هندرسون، سفیر آمریکا در تهران نیز فوراً درخواست ملاقات با شاه جهت تحویل پیام از انگلیس را داد. یکی از دستیاران کاخ به سفیر گفت که شاه نمی‌تواند حضوری با وی ملاقات کند، زیرا منتظر نخست‌وزیر مصدق است تا برای خداحافظی با وی پیشش بیاید.
هندرسون که در مورد امنیت تماس تلفنی نگرانی داشت، سعی کرد پیام خود را از طریق فردی که در کاخ صاحب‌مقام بود و با لحنی محتاطانه به شاه منتقل کند. ریچارد آلدریچ، استاد سیاست و مطالعات بین‌الملل در دانشگاه وارویک، محقق دیگری که اسناد را کشف کرده، گفت: «اگرچه راهی برای دانستن اینکه برداشت شاه از این پیام چه بوده، وجود ندارد، اما نتیجه این بود که شاه به سرعت برنامه‌های خود را برای پرواز از تهران کنار گذاشت.»
آلدریچ گفت: «شاه برنامه‌هایش را تغییر می‌دهد. آنچه ما به‌عنوان مورخان واقعاً دوست داریم، انجام دهیم این است که بتوانیم یک آزمایشگاه راه‌اندازی کنیم و مجدداً وقایع را تغییر دهیم و یک‌چیز خاص را تغییر دهیم، اما شما نمی‌توانید این کار را بکنید. به‌هرحال، ارزیابی من این است که اگر شاه فرار می‌کرد، احتمال اینکه این کودتا اتفاق بیفتد، بسیار کمتر بود.» اما در لندن، سفارت آمریکا خیلی زود متوجه شد پیامی که از طرف مقامات بریتانیا منتقل‌شده بود، به‌راحتی می‌تواند اشتباه برداشت شود.
به‌هرروی، کودتای 28مرداد در زمان ریاست‌جمهوری آیزنهاور در آمریکا مقارن با نخست‌وزیری چرچیل و سلطنت الیزابت دوم در انگلستان و پادشاهی محمدرضا پهلوی و نقش‌آفرینی سرلشگر فضل‌الله زاهدی انجام پذیرفت. از میان عاملان این دخالت خارجی در سرنوشت ایران، تنها ملکه انگلستان زنده بود که روز پنج‌شنبه درگذشت. پادشاه چارلز در مورد مرگ مادرش ملکه الیزابت بیانیه‌ای صادر کرد. او نوشت: «درگذشت مادر عزیزم، اعلیحضرت ملکه، برای من و همه اعضای خانواده‌ام بزرگ‌ترین اندوه است. ما عمیقاً در سوگ درگذشت یک فرمانروای گرامی و یک مادر بسیار عزیز سوگواری می‌کنیم.»
با مرگ ملکه الیزابت دوم، پسرش چارلز ٧٣ساله به‌عنوان پادشاه جدید بریتانیا بر تخت خواهد نشست. بنا بر اعلام منابع خبری چارلز عنوان «پادشاه چارلز سوم» را برای خود به‌عنوان پادشاه بریتانیا برگزیده است. با اعلام خبر درگذشت ملکه الیزابت دوم تا روز خاک‌سپاری وی به مدت ۱۰روز در بریتانیا عزای ملی اعلام شد. ملکه الیزابت دوم رکورددار بیشترین طول عمر و دوره سلطنت در میان فرمانروایان انگلستان طی هزار سال گذشته بوده است. او به‌طور غیرمنتظره‌ای زمانی که ۲۵سال داشت پس از مرگ پدرش جورج ششم، در سال ۱۹۵۲ به سلطنت رسید.
جو بایدن، رئیس‌جمهور ایالات‌متحده و جیل بایدن، بانوی اول، گفتند که ملکه، بیش از یک پادشاه بود، چراکه او یک دوره تاریخی را تعریف کرده است. جو بایدن گفت: «در دنیایی که دائماً تغییر می‌کند، او حضوری پایدار و مایه آرامش و افتخار برای نسل‌های بریتانیایی بود، از جمله بسیاری از کسانی که هرگز کشورشان را بدون او نشناخته‌اند. ملکه الیزابت دوم مردم را در سراسر کشورهای مشترک‌المنافع متحد کرد. هفت دهه سلطنت تاریخ‌ساز او شاهد دوران پیشرفت بی‌سابقه بشری و حرکت روبه‌جلو کرامت انسانی بود.»
بایدن در موز‌د ملکه الیزابت دوم، تأکید کرد: «او اولین پادشاه بریتانیا بود که مردم در سراسر جهان می‌توانستند ارتباط شخصی و فوری با او احساس کنند، چه او را به‌عنوان یک شاهزاده خانم جوان از رادیو شنیدند که با بچه‌های بریتانیا صحبت می‌کرد، یا برای تاج‌گذاری او دور تلویزیون‌هایشان جمع شدند و چه اینکه آخرین سخنرانی کریسمس یا جشن پلاتینی او را در تلفن‌هایشان تماشا کردند و او نیز به‌نوبه خود تمام زندگی خود را وقف خدمت آن‌ها کرد.»