«مونسون» و علل شکل‌گیری سیلاب در ایران

حمید بابلی مؤخر - در فصل تابستان سامانه پرفشار جنب‌حاره‌ای که به نام سامانه پرفشار آزور شناخته می‌شود و هسته مرکزی آن روی مجمع‌الجزایر آزور در اقيانوس اطلس و در نزدیکی پرتغال قرار دارد روی سرزمین ایران گسترش می‌یابد و در نتیجه مانع از صعود هوای گرم و مرطوب و عدم تشکیل ابر و بارندگی می‌شود و در مجموع منجر به آسمان صاف و آفتابی در تقربیا کل سرزمین ایران می‌شود. این سامانه پرفشار در فصل تابستان با ایجاد هوای صاف و آفتابی و البته ممانعت از صعود هوا موجب افزایش تبخیر و در نتیجه افزایش بخار آب در بخش وسیعی از نیمه جنوبی کشور شده و در نهایت باعث شرجی‌های گاها با رطوبت بیش از نوددرصدی می‌شود‌. باید به این نکته اشاره کرد که رطوبت و صعود دو شرط اصلی برای ایجاد بارش در هر منطقه است که در فصل تابستان با استقرار سامانه پرفشار جنب حاره بر فراز ایران، یکی از عوامل اصلی بارش یعنی عامل صعود حذف می‌شود. بنابراین بر اساس این تحليل وقوع بارش‌های سنگین در این زمان از سال در ایران برخلاف شرایط عمومی جو حاکم بر این کشور است.
 اگرچه در سال‌ ۱۳۶۶ توده مونسون بخش وسیعی از ایران را درنوردید و با ترکیب شدن با بادهای غربی بردن حاره بارش‌های سنگین و مخرب مرداد ۱۳۶۶ در تهران‌ را به دنبال داشت، اما این بارش‌ها در روزهای اخیر از شدت و قدرت بسیار بیشتری نسبت به درازمدت برخوردار بوده و تلفات جانی و خسارات مالی فراوانی را به دنبال داشت. این اتفاق به‌طور مختصر به سه شکل قابل تفسیر می‌باشد.
اول اینکه در گزارشی که در تیرماه ناسا ارائه کرد گرم‌ترین شهر جهان در جنوب ایران و شهر اهواز بوده است. همچنین بر اساس گزارش هواشناسی اخیر استان خراسان جنوبی و بر پایه برداشت‌های دمای سطح زمین که سازمان صنایع‌دستی و گردشگری این استان آن را اعلام کرد، دو یا سه‌نقطه در شمال دشت لوت دمای ۷۳درجه را ثبت کرده که به روایتی گرم‌ترین نقطه کره زمین است. نتیجه اینکه در بخش‌های وسیعی از جنوب، جنوب شرق و شرق کشور که در بازه زمان اخیر بارش‌های سنگین در آن به وقوع پیوست به دنبال افزایش بی‌سابقه دمای سطح زمین، سامانه پرفشار جنب‌حاره‌ای ناچارا از لایه‌ی جو نزدیک به سطح زمین فاصله گرفته و در نتیجه در زیر آن شرایط برای صعود هوای گرم مرطوب فراهم می‌شود و با افزایش صعود، رطوبت موجود در جو متراکم و بارش اتفاق می‌افتد. این در حالی است که هر چه سامانه پرفشار جنب حاره به سطح زمین نزدیک‌تر باشد صعود صورت نمی‌گیرد و در نتیجه رطوبت موجود در جو تنها به شکل شرجی نمود پیدا می‌کند.
دلیل دوم اینکه گرمایش شدید سطح زمین در جنوب و جنوب شرق ایران منجر به شکل‌گیری سامانه کم‌فشار سطح زمین شده که این کم‌فشار توده مونسون را که خود در حالت عادی به دلیل سامانه کم‌فشار شکل‌گرفته روی منطقه گنگ و سند در حال گسترش به سمت منطقه است با قدرت بیشتری مکیده و بخش‌های وسیعی از جنوب و جنوب شرق ایران را دربرمی گیرد.
و سومین دلیل اینکه به دليل گرمایش شدید در محدوده منطقه حاره‌ای و جنب حاره شاهد افزایش تبخیر فرانرمالی در سطح دریاها و اقیانوس‌های این منطقه یعنی اقیانوس هند، دریای عمان و خلیج‌فارس هستیم که این رطوبت در نهایت توسط توده‌هوای مونسون به داخل خشکی آسیا ازجمله ایران کشیده می‌شود و در نهایت منجر به بارش‌های سیل‌آسا در این منطقه می‌گردد. بااین‌حال و با توجه به اینکه تحلیل ارائه‌شده بر اساس یک روش پدیدارشناسانه بیان شد و به عبارتی حکم فرضیه را دارد لازم است با داده‌های جوی مستندسازی و اعتبارسنجی شود‌. مع‌الوصف باید اشاره کرد که توده‌هوای موسمی علی‌رغم تمام خسارت‌های جانی و مالی فراوانی که در پی دارد و منجر به داغ‌دار شدن هم‌وطنان زیادی در مناطق تحت تأثیر شد، اما با توجه به اینکه عمده منطقه تحت پوشش این توده بارشی ازجمله محدوده بیابانی، خشک و نیمه کشور است از ارزش بالای برخوردار می باشد. نکته اول اینکه گونه‌های جنگلی این مناطق ازجمله گونه سودانی (کنار) و گونه تورانی (بلوط) و زیرگونه این دو گونه که به علت خشک‌سالی سال آبی جاری دچار تنش شدید شده بودند با این بارش‌ها یک شوک بازیابی و بازسازی را دریافت می‌کنند.

اما نکته مهم اینکه، با توجه به شرایط خشن اقلیمی منطقه تحت تأثیر، این بارش‌ها و روان آب‌های ناشی از آن‌ها در صورت مدیریت صحیح می‌تواند بخشی از کمبود بارش طول سال را جبران کند. اجرای طرح‌های آبخیزداری ازجمله بندهای مقاوم خشکه چین، بتونی و گابیونی در مکان‌های مناسب ازجمله روش‌های کنترل سیلاب و همچنین ذخیره‌سازی روان آب‌های حاصل از ریزش‌های جوی حاصل از توده مونسون می باشد. همچنین هدایت روان آب‌ها و سیلاب‌ها به‌طرف صحاری و دشت‌ها خشک جهت تقویت سفره‌های زیرزمینی و آبخوان‌ها ازجمله اقدامات اصولی در مدیریت و استفاده از این توده بارشی است. در حال حاضر بخش وسیعی از دشت‌های ایران به‌خصوص در بخش‌های مرکزی و شرقی براثر برداشت بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی با پدیده مخرب فرونشست روبرو هستند که تقویت این سفره‌ها از طریق هدایت و پخش سیلاب‌ها در دشت‌ها می‌تواند منجر به تقویت مجدد آبخوان‌ها و سفره آب زیرزمینی شود. بااین‌حال به‌منظور عملیاتی شدن این پیشنهاد‌های نیاز به مطالعات دقیق زمین‌شناسی، هواشناسی، آب‌شناسی، ژئومورفولوژیکی و ژئوتکنیک است که باید مدنظر سازمان‌های مختلف و مرتبط باشد.