مسجد جامع بجستان، یادگار رونق و آبادانی عصر تیموریان

مسجد جامع بجستان متعلق به سال ۸۲۸ه.ق است که در آن زمان به شیوه غیرمعمول دو ایوانی ساخته‌شده است نه چهار ایوانی و این امر شاید به این دلیل باشد که قبلاً در این محل مسجدی دو ایوانی و به شیوه مساجد دو ایوانی خراسان وجود داشته که مسجد فعلی روی شالودۀ آن ساخته‌شده است، این اثر تاریخی یادگار رونق و آبادانی عصر تیموریان در شهرستان بجستان واقع در جنوب استان خراسان رضوی است. در اهمیت بجستان همین بس که جغرافی‌نویسان و مورخان نامدار مانند یاقوت حموی و حمدالله مستوفی به آن توجه داشته و گای لسترنج پژوهشگر معاصر در کتاب ارزشمند «جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی» و آلفونس گابریل در کتاب «عبور از صحاری ایران» شرحی بر آن نوشته‌اند. در شهرستان بجستان آثار تاریخی متنوع و فراوانی شامل مساجد، بقاع متبرکه، مدارس، پل‌ها، آسیاب‌ها، قلعه‌ها، تپه‌ها، کاروانسراها، دستکندها و خانه‌های سنتی وجود دارد که در مجموع فرهنگ، هنر و شیوه زندگی در آن وادی را نشان می‌دهند، اما مسجد جامع بجستان سازه عام‌المنفعۀ مهمی است که به جهات گوناگون نماد عمران، آبادی و جایگاه والای اجتماعی و اعتقادی بجستان در قرن نهم ه. ق محسوب می‌شود. صحن مسجد مربع و در دو ضلع شرقی و غربی غرفه‌های کم‌عمقی بر صحن اشراف دارند. ایوان قبله در سمت جنوب غربی واقع است، بر میانه دیوار انتهایی ایوان محرابی با پوشش نیم‌گنبد مقرنس تعبیه‌شده است. از میانه دیوارهای جانبی ایوان دو درگاهی با اتاق‌های دو طرف ایوان گشوده می‌شوند. برخلاف معمول پوشش ایوان در ابتدا هلالی بوده و در مرمت‌های بعدی قسمت جلو ایوان به طریق طاق و تویزۀ تیزه‌دار پوشش شده است. پوشش اتاق‌های جانبی ایوان نیز به طریق طاق، تویزه ایجاد شده و بر میانۀ چشمه طاق‌ها گنبدهای کوچک اجراشده است.شبستان مستطیل شکل مسجد در سمت غرب به کمک سه ستون و شش چشمه طاق پوشش شده و ازاین‌جهت با مسجد جامع تون (فردوس) قابل‌مقایسه است.در شمال غرب و مقابل ایوان قبله ایوان دیگری است که با سقف هلالی تیزه‌دار پوشیده شده و از انتهای دیوار غربی آن درگاهی به درون تالاری مستطیل باز می‌شود. بر میانه دیوار جنوبی این تالار محرابی تعبیه‌شده است. برنارد اوکین به استناد آن محراب، تالار را یک نمازخانۀ خصوصی فرض کرده است. دالان ورودی مسجد بعد از هشتی به‌موازات ایوان شمالی و در سمت شرقی آن به درون راه‌یافته است. نقشه مسجد از یک‌سو قابل‌مقایسه با مسجد کبیر یزد و از سوی دیگر مشابه مساجد تون، بشرویه و میبد است. دلیل آن شاید موقعیت مسجد در مسیر راه ارتباطی با آن شهرها باشد. مسجد جامع بجستان برخلاف بناهای دیگر عصر شاهرخ تیموری بنایی ساده و بی‌آلایش است. شاخص‌ترین اثر مکتوب آن مسجد دو کتیبۀ سنگی بر پشت ایوان‌های قبله و شمالی است. در پشت ایوان شمالی به خط نستعلیق نوشته‌شده است: «در ایام دولت پادشاه جم جاه ملایک سپاه ظل‌الله شاه‌عباس الصفوی الحسینی الموسوی بهادرخان تعمیر مسجد جامع بجستان نمود حاجی الحرمین الشریفین حاجی ناصرالدین محمود بن احمد فی تاریخ شهر ذی‌قعده سنه الف و اربع وعشرین» (۱۰۲۴ ه. ق) همان‌گونه که از این کتیبه برمی‌آید مسجد جامع بجستان در عصر شاه‌عباس صفوی مرمت شده و پس از آن نیز براثر زلزله در سال۱۳۴۷خ آسیب‌دیده و توسط معماران اداره کل میراث فرهنگی خراسان مرمت و تثبیت‌شده و در پنجم آذر ۱۳۸۰ به شماره ۴۵۰۲ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.