کاروانسرای کنارگرد، نگینی از عصر صفوی

از مهم‌ترین یادگارهای گران‌قدر تاریخ معماری ایران کاروانسرا است که پیدایش و موجودیت آن در سرزمین پهناور ایران، از گذشته بسیار دور آغاز شده و طی قرون متمادی به دلایل گوناگون اقتصادی، سیاسی، نظامی و مذهبی به‌تدریج توسعه و تکامل یافته است. در کشور ایران به علت قرار داشتن در مسیر پیوند شرق به غرب از دیرباز به ایجاد راه‌های بازرگانی، نظامی و همچنین ساختن پل‌های متعدد و تأمین امنیت کاروان و کاروانیان به دیدۀ عنایت نگریسته شده است. بر اساس شواهد مبتنی بر اسناد تاریخی، ایران در احداث جاده و کاروانسرا و ایجاد سیستم ارتباطات و خبررسانی پیش‌قدم بوده است. آنچه مسلم است این پدیدۀ با ارزش معماری در رابطه با رونق تجارت شکل گرفته و عوامل دیگری نظیر کاربرد نظامی، اطلاع‌رسانی در توسعه و تکامل آن نقش داشته‌اند. به‌هرحال، احداث کاروانسرا در ایران سابقه‌ای بسیار طولانی داشته و ساخت آن در جاده‌های کاروان رو به‌منظور استراحتگاه و سرپناه در ادوار مختلف به‌ویژه دورۀ اسلامی، از اهمیت خاصی برخوردار بوده است. در دوره صفویه معماری کاروانسراها از دیدگاه سبک و تنوع نقشه‌ها به اوج شکوفایی رسیده و در مسیر شهرها و روستاها، معابر کوهستانی و نواحی کویری، کاروانسرا و رباط‌های برون شهری و در مراکز اقتصادی و راسته‌بازارها، کاروانسراهای درون‌شهری با ویژگی‌های متفاوت کاربردی احداث شده‌اند. ری در عصر صفوی به دلیل قرار داشتن در مسیر راه‌های اصلی کشور دارای کاروانسراهای متعدد بیرون‌شهری و درون‌شهری بوده که کاروانسرای کنارگرد در بخش فشافویه یکی از این کاروانسراهای است. پلان این بنا چهار ایوانی بوده و ایوان‌ها در چهار وجه اصلی کاروانسرا قرار گرفته است که اصطبل و غلام‌نشین و رواق‌ها و آب‌انبار از چهارگوشه حیاط قابل‌دسترسی است. احداث بنای چهارایوانی با حیاط باز مرکزی، سابقه‌ای طولانی در معماری ایران داشته است. در ادوار اسلامی، از پلان چار ایرانی برای بنیاد بناهای مذهبی و غیرمذهبی مانند مدارس، مقابر، مساجد و کاروانسراها استفاده گردید و تقریباً این پلان نقشه ثابتی برای احداث این‌گونه بناها شد. به‌خصوص از دوره سلجوقی به بعد، کاروانسراهای زیادی با پلان چهارایوانی احداث گردید که آثار آن در تمامی ایران پراکنده است. کاروانسرای کنارگرد علاوه بر ارزش‌های هنری، از دیدگاه مسائل اجتماعی نیز حائز اهمیت فراوان بوده و شایستۀ مطالعه‌ای ری‌شناسان است. بسا که طی قرون سپری برون‌شهری که بارانداز و استراحت گاه کاروان‌ها و کاروانیان اقصی نقاط معمور آن روزگاران به شمار می‌آمدند، محل تعاطی و تعامل اندیشه‌ها و تبادل و تقابل آداب‌ورسوم اقوام و ملل مختلف بودند و بی‌تردید این تماس و تلاقی انسان‌ها و اندیشه‌های گوناگون، تأثیری شگرف در معرفی فرهنگ ری در طول تاریخ داشته است. کاروانسرای کنارگرد امروز در کناره جاده قدیم تهران به قم در شهر حسن‌آباد فشافویه قرار دارد و علت نام‌گذاری این مکان به کنارگرد روستایی به نام کنارگرد است که در نزدیکی این کاروانسرا واقع است.