جای خالی ممنوعیت پلاستیک در ایران

همدلی| ستاره لطفی- بحران زیست‌محیطی هر روز ابعاد جدیدی به خود می‌گیرد و در این میان کیسه‌های نایلونی سهم عمده‌ای در این بحران ایفا می‌کنند. گزارش جدید سازمان همکاری و توسعه اقتصادی نشان می‌دهد، در سال گذشته ۴۶۰میلیون تن پلاستیک استفاده شد که این رقم از سال ۲۰۰۰ تقریباً دو برابر شده است. حجم بالای مصرف پلاستیک در حالی است که به گفته این سازمان کمتر از ۱۰درصد از پلاستیک مورداستفاده در سراسر جهان بازیافت می‌شود. به گزارش وال‌استریت ژورنال در سال ۲۰۱۲ میلادی، میزان پلاستیک تولیدشده طی دهه اخیر، به‌اندازه تمام قرن گذشته بوده است. حدود ۵۰درصد از تولیدات پلاستیکی، یک‌بارمصرف هستند و فقط پس از یک‌بار استفاده به دور انداخته می‌شوند. جالب است بدانید حدود هشت درصد از نفت تولیدشده در سراسر جهان صرف تولید محصولات پلاستیکی می‌شود و حدود ۹۰درصد از زباله‌های شناور در اقیانوس‌ها پلاستیکی هستند.  آلودگی پلاستیکی که به آن «آلودگی سفید» هم می‌گویند آن‌چنان بر زندگی ساکنان زمین سایه انداخته است که در تقویم جهانی یک روز به آن اختصاص‌یافته است. در تقویم جهانی روز ۱۲جولای به‌عنوان روز جهانی بدون پلاستیک نام‌گذاری شده است. در ایران نیز روز ۱۲تیرماه به این موضوع اختصاص پیداکرده است تا توجه مردم به خطرات ناشی از مصرف کیسه‌های پلاستیک جلب و استفاده از کیسه‌های پارچه‌ای فرهنگ‌سازی شود.
 ایران در رتبه ۱۷ تولید زباله‌های پلاستیک
با وجود تلاش فعالان محیط‌زیست برای مقابله با مصرف پلاستیک -که آلودگی پلاستیکی را به دنبال دارد- اما همه‌ساله بیش از 100میلیون تن پلاستیک در دنیا تولید می‌شود که ایران نیز یکی از کشورهای تولیدکننده و همچنین پرمصرف پلاستیک در جهان است. بر اساس آمارهای جهانی، در سال ۲۰۲۱ ایران در رتبه ۱۷ تولید زباله‌های پلاستیک قرار داشته است و فقط سالانه حدود چهار میلیون تن زباله پلاستیکی در کشور تولید می‌شود. تاریخچه صنایع پلاستیک در ایران به سال 1337 بازمی‌گردد که مطالعات اولیه برای احداث کارخانه تولید «پلی وینیل کلراید» در اهواز آغاز شد و امروز این صنعت به رشد قابل‌ملاحظه‌ای دست یافته تا جایی‌که ایران اکنون یکی از پرمصرف‌ترین کشورهای دنیا در استفاده از پلاستیک است. سرانه استفاده از محصولات پلاستیکی در حالی در ایران بسیار بالاست که اغلب کشورها از دهه اخیر در مسیر کاهش مصرف پلاستیک قدم برداشته‌اند. اگرچه بحران پلاستیک فقط مختص ایران نیست و این مشکل یک بحران زیست‌محیطی جهانی به شمار می‌رود، اما کشور ما به دلیل بالا بودن سرانه مصرف روزانه ظروف پلاستیکی یکی از کشورهای پرمصرف پلاستیک در جهان شناخته می‌شود، به‌نحوی‌که گفته می‌شود هر شهروند ایرانی به‌طور متوسط روزانه سه نایلون پلاستیکی را وارد چرخه محیط‌زیست می‌کند که متوسط عمر استفاده از هر کیسه تنها ١٢دقیقه است، درحالی‌که برای حذف هر کدام از این کیسه‌ها از طبیعت صدها سال زمان نیاز است.
 تأثیر آلودگی پلاستیکی بر رندگی جانوران و آبزیان
در این هجوم گسترده پلاستیک‌ها، فقط انسان‌ها نیستند که زندگی‌شان در محاصره و تهدید پلاستیک است بلکه آلودگی پلاستیکی یا همان آلودگی سفید زندگی گیاهان، حیوانات و حتی موجودات آبزی را نیز متأثر کرده است. فیلم‌ها و عکس‌های زیادی از حیواناتی که قربانی پلاستیک شده‌اند، در اینترنت موجود است که برخی از آنان گاه خبرساز می‌شود. مثال روشن آن، مرگ نهنگی در سواحل تایلند بود که چند سال پیش عکس آن بارها و بارها وایرال شد. خرداد97 رسانه‌ها با انتشار تصویری از یک نهنگ در سواحل تایلند اعلام کردند این نهنگ 80کیسه پلاستیکی را که وزنشان به 18کیلوگرم می‌رسد بلعیده و به همین خاطر جان خود را ازدست‌داده است. برای اثبات تأثیر مخرب پلاستیک بر زندگی جانوران لازم نیست راه دور رفت. فیلم‌ها و تصاویر زیادی در اینترنت موجود است که نشان می‌دهد حیوانات در جست‌وجوی غذا، سرشان در ظرف‌های پلاستیکی رهاشده در طبیعت گیرکرده و همان‌گونه جان داده‌اند. زباله‌های پلاستیکی قاتل خاموش ماهی‌ها و آبزیان نیز است. دانشمندان لاشه‌ ماهی‌های بسیاری را پیداکرده‌اند که زباله‌های پلاستیکی اقیانوس‌ها را خورده‌اند. این ماهی‌ها به بوی زباله‌های اقیانوس‌ها مانند بوی مواد غذایی واکنش نشان می‌دهند. یافته آن‌ها حاکی از خطر فوق‌العاده پلاستیک‌ها در اقیانوس‌ها است و نشان می‌دهد که ماهی‌ها نه‌تنها قطعات کوچک پلاستیکی را می‌خورند بلکه فعالانه به دنبال آن‌ها نیز می‌گردند. بررسی کارشناسان در سال ۲۰۱۶ نشان داد که نزدیک به ۱۱میلیون تن پلاستیک در اقیانوس‌ها رها می‌شوند و سال گذشته نیز نتایج یک تحقیق نشان داد حجم پلاستیک‌های واردشده به اقیانوس‌ها تا سال ۲۰۴۰ میلادی سه برابر افزایش پیدا می‌کند و تا سال ۲۰۵۰ از تعداد ماهی‌ها فراتر می‌رود.
 اقدامات کشورها برای مقابله با مصرف پلاستیک
اغلب کشورهای دنیا زنگ خطر آلودگی پلاستیکی را شنیده و برای مقابله با این معضل با وضع قوانین جدید و وضع استراتژی‌های مختلف به دنبال کاهش استفاده از مصنوعات پلاستیکی هستند. در کشورهایی نظیر ایتالیا، بلژیک و ایرلند به دنبال وضع مالیات، استفاده از کیسه‌های پلاستیکی بیش از 90درصد کاهش‌یافته است. همچنین ایرلند با تصویب قانون پرداخت مالیات برای استفاده از کیسه‌های پلاستیکی در سال 2002 توانست تا 90درصد مصرف کیسه‌های پلاستیکی در این کشور را کاهش دهد. در فروشگاه برخی از کشورهای آسیایی مانند کشورهای استقلال‌یافته از شوروی سابق، پلاستیک‌های مصرف‌شده قرار دادند که در صورت تمایل مشتری با مصرف چندین نوبت نایلون‌های پلاستیکی از تولید بیشتر آن جلوگیری شود. حتی در برخی از کشورهای آفریقایی مانند کنیا مصرف پلاستیک جرم محسوب می‌شود و برای ناقضان آن اعم از تولیدکننده و واردکننده جریمه مالی یا حتی زندان در نظر گرفته‌اند. عمده کشورهای اروپایی نیز ظروف یک‌بارمصرف گیاهی را جایگزین ظروف بسته‌بندی حاصل از مشتقات نفتی کرده‌اند.
 قوانینی برای مدیریت پسماند پلاستیکی در ایران وجود ندارد
 اما در ایران قوانینی برای مدیریت پسماند پلاستیکی وجود ندارد، بلکه یک قانون کلی است که پسماند پلاستیکی را نیز در برمی‌گیرد. در قانون مدیریت پسماند بر کاهش تولید پسماند تأکید دارد و اشاره می‌کند که قوانینی مصوب شود که در فرآیندها، پسماند کمتری ایجاد شود و باید به سمت تولید کالاهایی رفت که بازیافت آن‌ها آسان‌تر است، اما به‌صورت خاص در مورداستفاده از پلاستیک قانونی وجود ندارد.
در حالی جای خالی قوانین سخت‌گیرانه در حوزه ممنوعیت استفاده از کیسه‌ها و مواد پلاستیکی احساس می‌شود که از مدت‌ها قبل آسیب ناشی از استفاده از این مواد با راه‌اندازی کمپین‌هایی گوشزد شده است و حتی برخی فروشندگان برای مشتریانی که با خود کیسه پارچه‌ای همراه بیاورند تخفیفات ویژه در نظر گرفته‌اند. البته به‌تازگی خبرهایی منتشرشده که حاکی از آن است آیین‌نامه کاهش مصرف کیسه‌های پلاستیکی در حال تدوین است؛ بر اساس این آیین‌نامه استفاده از کیسه‌های پلاستیکی در مکان‌هایی مانند میادین میوه و تره‌بار و فروشگاه‌ها که به میزان زیادی پلاستیک عرصه می‌شود، ممنوع می‌شود و مشتریان برای استفاده از این نوع کیسه‌ها باید مالیات پرداخت کنند.