داریم فرو می‌رویم

همدلی| تقریباً همه استان‌های کشور در معرض فرونشست زمین قرار گرفته‌اند به‌گونه‌ای که از این اتفاق فاجعه ملی و بمب ساعتی تعبیر شده است. برخی منابع رسمی ایران را چهارمین کشور و برخی آن را در مقام سوم فرونشست زمین در جهان می‌دانند؛ وضعیتی که در پی کاهش سطح آب زیرزمینی در دشت‌های کشور رخ‌داده و گفته می‌شود بیش از پنج برابر متوسط جهانی است.
 بمب ساعتی خاموش در پایتخت
فرونشست زمین پدیده‌ای جهانی است و بیش از ۱۵۰کشور با آن درگیر هستند اما در ایران رشدی فزاینده داشته و اثرات آن در چند سال اخیر به شکل فروریزش به شکل ملموس توجه افکار عمومی را به خود جلب کرده است.
این پدیده به‌اندازه‌ای جدی و وخیم شده که از تعداد ۶۰۹دشت ایران بیش از ۴۰۰دشت در وضعیت بحرانی و ممنوعه قرار دارند و بنابر برخی منابع همه دشت‌های ایران دچار بحران فرونشست هستند. درحالی‌که میزان بارندگی در کشور کاهش پیداکرده، مصرف این آب‌ها بیشتر شده و پدیده فرونشست زمین بیشتر رخ می‌دهد؛ اما فرونشست زمین فقط به دشت‌های ایران منحصر نیست و به شهرهای بزرگ ازجمله پایتخت هم رسیده است. استان‌های اصفهان، تهران، کرمان و خراسان رضوی به ترتیب با 31،‌ 30،‌ 24 و 25درصد دارای بیشترین میزان فرونشست زمین هستند.
پیش‌ازاین موسسه تحقیقاتی و اطلاعاتی اینتل‌لَب با انتشار تصاویر ماهواره‌ای، پدیده فرونشست در شهر تهران را «بمب ساعتی خاموش» یاد کرد که جمعیت ۱۳میلیونی و زیرساخت‌های پایتخت ایران را تهدید می‌کند. این موسسه گفته بود که استخراج بیش‌ازحد آب زیرزمینی باعث فرونشست زمین تا ۲۵سانتی‌متر در سال در برخی مناطق شده است.
وقوع فرونشست زمین علاوه بر پیامد‌های زمین‌شناسی، پیامد‌های اجتماعی و اقتصادی نیز به دنبال خواهد داشت؛ بخش عظیمی از مردم، محل سکونت و کشت و کار خود را از دست می‌دهند، دچار فقر شده و به حاشیه‌نشینی در شهر‌های دیگر روی می‌آورند.
 رد پای سیاست در فرونشست زمین
قرار گرفتن ایران در معرض مخاطره فرونشست زمین در حالی است که سازمان زمین‌شناسی و نقشه‌برداری کشور از ۲۴سال قبل نسبت به رخداد این پدیده هشدار داده بودند اما این هشدارها جدی تلقی نشده‌اند. هرچند برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی در 50سال اخیر در کاهش این منابع تأثیر زیادی داشته اما بی‌توجهی سیاست‌گذاران از اصلی‌ترین عوامل این اتلاف منابع به شمار می‌رود. «سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور» 24سال پیش گزارشی با عنوان «مطالعات فروریزش زمین در شمال غرب کرمان» را در سال ۱۳۷۷ منتشر کرده بود. در سال‌های بعدی گزارش‌های دیگر درباره دشت‌های «کبودرآهنگ و فامنین» «معین‌آباد ورامین»، «نظرآباد» تهران و ... منتشر شد. مجلس در سال ۱۳۸۹ قانونی را تصویب کرد که در آن چاه‌های غیرمجاز در هر کجا کشور مجاز اعلام شدند و این مورد به افزایش تعداد چاه‌ها کمک کرد. در حال حاضر حدود ۴۰درصد از چاه‌هایی که در کشور داریم غیر مجاز است؛ در واقع از حدود یک‌میلیون حلقه چاهی که در کشور داریم ۴۰۰هزار چاه غیرمجاز هستند.
 بمب محیط‌زیستی برای سیاستمداران موضوعی غیر حیاتی است
در همان سال‌هایی که تعداد چاه‌های غیرمجاز کشور در حال زیادشدن بود، میزان خروجی چاه‌ها کاهش پیداکرده بود که این هم از نشانه‌های کاهش منابع آب زیرزمینی بود؛ وقتی آب نباشد جمعیت هم از منطقه مهاجرت می‌کند و باعث می‌شود تمرکز جمعیت از بین برود. این در حالی است که بر اساس استانداردهای جهانی کشورها مجاز هستند تا ۱۰درصد از آبخوان‌های خود برداشت کنند اما در کشور ما ۷۰درصد از آبخوان‌ها برداشت می‌شود. حالت بحران در برداشت از آبخوان‌ها برداشت ۴۰درصدی است که این آمار نشان می‌دهد ما حدود دو برابر بیشتر از حالت بحران از آبخوان‌هایمان برداشت می‌کنیم.
کاوه مدنی، پژوهشگر و معاون سابق سازمان حفاظت محیط‌زیست در این زمینه گفته بود: «خارجی‌ها هم‌ فهمیدند که مشکلات محیط‌زیستی خودساخته، بسان سلاح و بمب، ایران را نابود خواهند کرد اما حفاظت از محیط‌زیست کماکان یک موضوع غیر حیاتی برای سیاستمداران ایرانی و نهادهای دفاعی و امنیتی ا‌ست.»
ماه گذشته نیز سید محمد آقامیری، عضو شورای شهر تهران نسبت به خطر نزدیک شدن فرونشست به شهر تهران هشدار داد و اعلام کرد برای جلوگیری از این پدیده هنوز اقدامی عملی انجام نشده است. آقامیری تأکید کرد: مقابله با فرونشست باید اقدام ملی باشد و وقتی مصوبه مجلس داشته باشد حتی اگر دولت‌ها تغییر کنند نمی‌توانند خللی ایجاد کنند. ۱۰ تا ۱۵سال زمان نیاز دارد و در یک یا دو سال نمی‌توان اقدام خاصی انجام داد.
 باید از حجم تولیدات کشاورزی کاست
برخی کارشناسان می‌گویند مقابله با فرونشست همت جدی مسئولان را می‌طلبد و حتی اگر قرار باشد باید تا چند سال از میزان تولید محصولات کشاورزی کاسته شود و به ازای آن به کشاورزان پرداخت‌های جبرانی انجام شود و یا برخی صنایع هم تعطیل شوند. در غیر این صورت ممکن است با ادامه روند موجود تا کمتر از یک دهه آتی بسیاری از شهرهای ایران دیگر قابل سکونت نباشد.
علی بیت‌اللهی، عضو هیات علمی و رئیس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی ایران معتقد است سهم کشاورزی از استخراج آب‌های زیرزمینی ۹۰درصد بوده و صنعت و آب شرب هم هرکدام پنج درصد در استخراج از این آب‌ها سهم دارند.
  آب‌های زیرزمینی استخراج‌شده به‌اندازه فاصله دریای خزر تا جزیره کیش
او حجم آب ازدست‌رفته از مخازن آب‌های زیرزمینی را ۱۴۰کیلومتر مکعب معادل فاصله دریای مازندران تا جزیره کیش با پهنای یک کیلومتر و عمق ۱۰۰متر می‌داند و می‌گوید پیش‌بینی یک مخاطره با این وضعیت برخلاف زلزله که غیرقابل‌پیش‌بینی است قابل‌تصور باشد. بیت‌اللهی ایران را ازنظر نرخ فرونشست زمین، جزو سه کشور اول دنیا می‌داند و می‌گوید: فرونشست اکنون زمین در کشور در همه استان‌های کشور به‌غیراز گیلان وجود دارد. او پیش‌بینی می‌کند که گستره پدیده فرونشست بیشتر خواهد شد و متوسطی که برای برآورد این ۳۰۰سایت یادشده استخراج کرده‌ام سالیانه حدود ۱۰سانتیمتر فرونشست را برای کل پهنه ایران می‌توان متصور بود. به گفته او، در برخی از مناطق مانند جنوب غرب تهران این عدد بیشتر بوده و تا مرز ۲۵سانتیمتر در سال است. در برخی دیگر از مناطق مانند مازندران این عدد کمتر از سه سانتیمتر است.