علامه قزوینی؛ ایرانشناسی از تهران و پاریس تا لندن و برلین

ميرزامحمد قزوینی در سال ۱۲۵۶شمسی در دروازه قزوين تهران متولد شد. پدرش ملاعبدالوهاب قزوينی که از مؤلفان چهارگانه «نامه دانشوران» بود در سال ۱۲۶۸ از دنيا رفت.پس از فراگيری علوم متداول آن زمان شوقی وافر در فراگيری ادبيات عرب در خودیافت.شیخ فضل‌الله نوری، شيخ هادی نجم‌آبادی، سيد احمد اديب پيشاوری و محمدحسين‌خان فروغی ازجمله استادان او بودند. نزد محمدعلی‌ فروغی فرانسه می‌خواند و متقابلاً به او عربی می‌آموخت.در سال ۱۲۸۳برادرش ميرزا احمدخان که در لندن به سر می‌برد به او پيشنهاد می‌کند به لندن بيايد تا از کتابخانه بزرگی که در آن چنين نسخه‌های نادری يافت می‌شد ديدن کند.به نیت دوره‌ای موقت رهسپار سفر شد اما سی‌وشش سال به طول انجامید.در آنجا با شرق‌شناسان ازجمله پروفسور بوان متخصص ادبيات عرب و ادوارد براون آشنا شد.در سال ۱۲۸۴(۱۹۰۶) وظيفه تصحيح و چاپ تاريخ جهانگشای جوينی از سوی براون به او محول و روانه پاريس شد چراکه تنها در آنجا امکان دست‌يابی به مجموعه‌ای از نسخ خطی اين کتاب فراهم بود.اقامت اوليه قزوينی در پاريس هشت سال به‌طول انجاميد.در اين دوران با جمعی از مستشرقين فرانسوی آشنا شد.در همين دوره بود که با دهخدا هم معاشرت داشت.در دوره اقامت نزديک به پنج سال خود در برلين از همکاران تقی‌زاده در روزنامه کاوه بود و با ارتباطاتی که با ديگر متفکران جنبش مشروطه در اين شهر داشت به يکی از ارکان «برلنی‌ها» و به قول جمال‌زاده به «روح فياض» آن مجامع تبديل شد.پس از خاتمه جنگ، با یاری دوست قديمی خود محمدعلی فروغی به پاريس بازگشت تا کار خود در تصحیح تاریخ جهانگشا را تکمیل کند.در همان‌جا بود که فروغی دریافت قزوينی در مضيقه شديد مالی است و درآمدی برای معاش ندارد.با پیگیری او مقرر شد دولت، مقرری سالانه‌ای برای قزوينی درنظر بگيرد تا بتواند به کارهای تحقيقی بپردازد.همچنین مبلغی در اختیار او گذاشته شد که از بعضی نسخ خطی نفیس عکس‌برداری کند و به ایران ارسال دارد و او جمعاً از ۱۶کتاب عکس گرفت و همراه با مقدمه‌هایی که برای آن‌ها نگاشته بود به ایران فرستاد.با آغاز جنگ دوم در ۱۳۱۸(۱۹۳۹)وبا توجه به توقف دوباره کار همراه با همسر ايتاليايی و دخترش سوزان به ایران بازگشت.از سال ۱۳۱۸ تا ۱۳۲۰جز واگذاری تصحيح ديوان حافظ قدرشناسی بزرگی از او به‌عمل نيامد.پس از جلوس محمدرضا به تخت سلطنت در سال ۱۳۲۰جلساتی هفتگی در کاخ مرمر توسط شاه ترتيب داده شد تا به‌قول خودش با هم‌نشینی در کنار چند نفر اهل علم و دانش «غذای روح» کند.قزوينی با اصرار دوست نزديکش دکتر قاسم غنی و به همراه تعدادی ديگر از سرشناسان علم و ادب ازجمله دهخدا در اين جلسات شرکت کرد.تصحیح دیوان حافظ به همراه دکتر قاسم غنی یادگار این دوران از زندگی قزوینی است.علامه قزوينی نهایتاً در روز جمعه ششم خرداد ۱۳۲۸در تهران درگذشت و در شاه‌عبدالعظیم در کنار مزار ابوالفتوح رازی دفن شد.