روزی که جامعه ملل در ژنو تشکیل شد

جامعه ملل نخستين سازمان بين‌‏المللی است كه بعد از جنگ جهانی اول به‌موجب پيمانی ۱۴ ماده‏‌ای كه بخشی از پيمان صلح «ورسای» بود، با عضويت اوليه ۱۸ و سپس ۴۵ كشور در دهم ژانويه سال ۱۹۲۰ میلادی تشكيل شد. جامعه ملل یا مجمع اتفاق ملل، یک سازمان بین‌المللی میان دولتی بود که در نتیجه امضای عهدنامه ورسای، در طی سال‌های ۱۲۹۸ تا ۱۲۹۹ شمسی تأسیس شد. این سازمان جهانی تا سال ۱۳۲۴ شمسی، رسمیت اجرایی داشت که در طی این مدت، به‌تناوب ۵۸عضو داشت، که ۴۲عضو از این ۵۸عضو، از جمله ایران به‌عنوان عضو اصلی و مؤسس به فعالیت می‌پرداختند. مقر رسمی این سازمان، در عمارت ملل، واقع در شهر ژنو کشور سوئیس بود. اهداف این سازمان، خلع سلاح، جلوگیری از جنگ به‌واسطه تأمین امنیت همگانی، رفع اختلاف و مشاجره بین کشورها از راه مذاکره و دیپلماسی و همچنین بهبود سطح زندگی جهانی بود. ابتکار تشکیل چنین سازمانی از وودرو ویلسون رئیس‌جمهور آمریکا بود، اگرچه آمریکا هرگز عضو آن نشد. در آغاز فعاليت جامعه ملل، كشورهای آفريقايى و آمريكا و شوروی به آن ملحق نشدند و دولت‌‏های انگليس و فرانسه نيز تنها از آن پشتيبانی می‌كردند. منشور جامعه ملل، اعضا را متعهد می‌ساخت كه روابط خود را بر اساس احترام متقابل به یکدیگر استوار سازند و عليه تجاوز به استقلال و تماميت ارضی‌شان، اقدام كنند. هم‏چنين برای ناقضان منشور، مجازاتی در نظر گرفته‌شده بود. ولی فقدان ضمانت اجرايى برای تصميمات جامعه ملل بزرگ‏ترين مشكل اين جامعه و عامل اصلی انحلال آن بود. پس از روی كار آمدن هيتلر، آلمان، در سال ۱۹۳۳ میلادی جامعه ملل را ترک گفت و اين نخستين گام او در شانه خالی كردن از انجام تعهدات پيمان صلح ورسای بود. جامعه ملل با ناتوانی در دفع تجاوز ايتاليا به حبشه و تجاوز آلمان به اتريش و چكسلواكی و نيز تجاوز ژاپن به چين و هجوم شوروی به فنلاند، به‌تدریج اعتبار خود را از دست داد و كشورهای متجاوز برای اين‏كه تعهدی در قبال جامعه ملل نداشته باشند به‌تدریج آن را ترک گفتند. بیشترین اعضای این سازمان، طی سال‌های ۱۳۱۳ تا ۱۳۱۴ شمسی به عضویت این سازمان درآمدند. آخرین عضو این سازمان، کشور مصر بود. علی‌رغم پیشنهاد پرنس ارفع، رئیس هیئت نمایندگی ایران در جامعه ملل، مبنی بر بهره‌گیری از زبان بی‌طرف و بین‌المللی اسپرانتو، زبان‌های رسمی این سازمان، انگلیسی، فرانسوی و اسپانیایی بود. این سازمان، چهار ارگان اساسی به نام‌های دبیرخانه، هیات قانون‌گذاری، شورا و دادگاه دائمی بین‌المللی عدالت داشت. ارگان‌های فرعی این سازمان عبارت بودند از: سازمان بهداشت، سازمان بین‌المللی کار، هیئت مرکزی دائمی افیون، کمیسیون برده‌داری، کمیسیون مهاجرت و کمیته‌ای برای مطالعه شأن و مقام قانونی زنان. جامعه ملل موفقیت‌ها و شکست‌هایی داشت. در زمانی که این سازمان، نتوانست به تمام اهداف اصلی خود دست یابد و سیاست‌های این سازمان برای خلع سلاح محورهای قدرت و جلوگیری از هرگونه درگیری و جنگ در آینده، شکست خورد، در جريان جنگ جهانی دوم، عملاً به حال تعليق درآمد تا اينكه پس از جنگ جهانی دوم، در ۱۹آوريل سال ۱۹۴۶میلادی منحل شد و سازمان ملل متحد جایگزین جامعه ملل شد و این سازمان جدید برخی از نهادهای آن را نیز به ارث برد.