نظام سنتی تقسیم آب سمنان؛ میراثی هزار ساله

نظام آبیاری سمنان به شیوه استخری و بر مبنای نوبت‌بندی در برداشت آب برای هر فرد بوده و دارای نظام خاص است. شیوه تقسیم آب در سمنان از روش‌هایی نظیر تقسیم آب زاینده‌رود اصفهان که مبتکر آن شیخ بهایی دانسته شده، قدیمی‌تر است. شیوه تقسیم آب سمنان را به شیخ علاءالدوله سمنانی (۶۵۷-۷۳۶ ه. ق) نسبت می‌دهند. آب سمنان، پس‌ازاینکه حدود دو کیلومتر از آخرین مزرعه مسیر رودخانه می‌گذرد، در محلی به نام آب‌پخش‌کن «پارا» می‌رسد. پارا، ستاد مرکزی تقسیم آب استخرهای شش‌گانه سمنان بود. بخش مهم قوانین و مقررات عرفی حاکم بر تقسیم آب سمنان از نقطه پارا به بعد است. در این نظام، آب در سه مرحله تقسیم می‌شود که شامل تقسیم آب رودخانه گل رودبار بین روستای درجزین و شهر سمنان، تقسیم آب در محل پارا که آب آن به پنج قسمت و به شش استخر شهر می‌رساند، می‌شود. رودخانه گل رودبار پس از عبور از شهر درجزین در شمال شهر سمنان به آب‌پخش‌کن می‌رسد. در این محل آب از روی شش برجم (به زبان سمنانی بَرجُم) که به شکل پلکانی قرارگرفته‌اند عبور می‌کند تا مسطح و یکنواخت شود. 
آب در محل برجم ششم یا برجم بزرگ درحالی‌که به دلیل عبور از روی برجم‌ها کاملاً مسطح و دارای ضخامت یکنواخت شده، به پنج قسمت نامساوی نسبت به سهم هر استخر تقسیم می‌شود و توسط پنج نهر شامل نهر «جنبدان» مربوط به استخرهای «لتیبار» و «شاهجوی»، نهر «ناسار» و «اسفنجان» و «چوب مسجد»، نهر «کدیور»، نهر «کوشمغان» و نهر «زاوقان» به سمت شش استخر سرازیر می‌شود. در مکانی که مشرف‌به این بَرجُم‌ها است، اتاقکی برای نگهبانی ساخته‌شده است که در آن «پارابان» مستقرشده و بر جریان تقسیم آب نظارت دارد. پارابان با مشارکت و بر مبنای اعتماد عمومی مردم انتخاب می‌شود. در نظام آبیاری سنتی سمنان، شش استخر ذخیره آب در محله‌های مختلف شهر پیش‌بینی‌شده بود. استخر زاوقان، استخر کوشمغان، استخر باغ فیض برای دو محله ناسار و اسفنجان، استخر لتیبار و استخر شاهجو. چهار استخر اول در جایگاه پیشین خود قرار دارند، فقط استخر لتیبار در زمان ساخت میدان منوچهری تخریب‌شده و به پارک سنگی منتقل‌شده است. شکل فیزیکی این پنج استخر نیز تغییریافته و با سیمان و سنگ بازسازی‌شده و ورود و خروج آب با تجهیزات مکانیکی کنترل می‌شود. 
البته همچنان مدیریت و نظام حقابه طبق نظام قدیم برقرار است. در تقسیم آب، اشخاص حقیقی و حقوقی دخیل بودند و هر یک وظیفه‌ای بر عهده داشتند. «آب بر» مالک و صاحب حقابه است که مالکیت رسمی آب از طریق ارث یا خرید یا اجاره به او منتقل می‌شود، «رئیس رودخانه» فرد برگزیده اهالی سمنان برای مراقبت از جریان عمومی آب رودخانه و مسیر آن تا پارا است. نظام سنتی تقسیم آب شهر سمنان در سال ۱۳۹۰ در فهرست آثار ملی ایران ثبت‌شده است.