پیشگیری و درمان اعتیاد با رویکرد خانواده‌محور

همدلی| اعتیاد در باور عامه شاید پدیده‌ای مردانه به نظر برسد و مردابی باشد که تنها مردان را در خود غرق می‌کند، اما متأسفانه زنان و دختران بسیاری نیز اسیر اعتیاد می‌شوند. به دلیل نقش تعیین‌کننده و سرنوشت‌ساز زنان در جامعه و همچنین نقش مهم و کلیدی در خانواده و تربیت نسل‌های آینده، پیشگیری و درمان اعتیاد در میان زنان، بیش از پیش مهم جلوه می‌کند.
معاونت امور زنان و خانواده ریاست جمهوری در دولت‌های یازدهم و دوازدهم، نگاه ویژه‌ای به این مقوله داشته و برنامه‌های کوتاه‌مدت و بلندمدتی را در هشت سال گذشته دنبال کرده تا گام‌های مؤثری در جهت کمک به زنانی بردارد که در دام دیو اعتیاد افتاده‌اند.
در همین راستا معاونت ریاست جمهوری در امور زنان و خانواده، تفاهم‌نامه همکاری با ستاد مبارزه با مواد مخدر به منظور درمان، نگهداری، بازتوانی و پیشگیری اولیه، کنترل و کاهش اعتیاد امضا کرد. این تفاهم‌نامه به امضای دکتر معصومه ابتکار معاون رئیس جمهور در امور زنان و خانواده و دکتر اسکندر مؤمنی دبیر ستاد مبارزه با مواد مخدر رسید.
تفاهم‌نامه همکاری در راستای افزایش آگاهی و توانمندی زنان در مقابل آسیب‌های اجتماعی ناشی از اعتیاد و قاچاق مواد مخدر و روان‌گردان‌ها و همچنین ضرورت توجه به نقش محوری زنان در زمینه پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی در محیط خانواده منعقد شد. موضوع این تفاهمنامه انجام اقدامات پیشگیرانه در حوزه اعتیاد زنان و ارتقای خدمات درمانی و بازتوان بانوان معتاد و طول مدت آن نیز دو سال بود.

  زنانی که فکر نمی‌کردند معتاد شوند 

در دنیا ۲۸۰میلیون نفر مصرف‌کننده موادمخدر وجود دارد که ۳۳ درصد آنها را زنان تشکیل می‌دهند. در ایران نیز دو میلیون و ۸۰۰ هزار معتاد زندگی می‌کنند که ۱۵۶هزار نفر از آنان، زنان هستند؛ یعنی ۶ درصد جمعیت معتادان کشور را زنان تشکیل می‌دهند. طبق آمارها تا سال 1398، تعداد مصرف‌کنندگان مواد مخدر در جمعیت فعال کشور، ۵.۴درصد بوده‌اند و زنان معتاد نسبت به کل جمعیت فعال کشور نیز ۰.۶درصد (6 دهم درصد) را شامل می‌شوند. بیشترین زنان مبتلا به اعتیاد در گروه سنی ۲۳ تا ۴۴ سال قرار دارند. ۴.۷درصد جمعیت دانشجویان کشور هم مصرف مواد مخدر دارند که این آمار در زنان و دختران دانشجو ۲.۱درصد است. در شیوع‌شناسی صورت گرفته تا زمان انعقاد تفاهم‌نامه همکاری میان معاونت ریاست جمهوری در امور زنان و خانواده با ستاد مبارزه با مواد مخدر، ۶۶درصد از کل جمعیت کشور برای مشارکت در امر پیشگیری از اعتیاد اعلام آمادگی کرده‌اند و این رقم در بین زنان ۶۸درصد است. نکته جالب این‌که مقاومت زنان در برابر مصرف مواد مخدر سه برابر است. زنان رکن و ستون اصلی خانواده در پیشگیری از مواد هستند و بیش از ۳۰درصد زنان معتاد گفته‌اند که اصلاً فکر نمی‌کردند، روزی معتاد شوند. این تفاهم‌نامه با معاونت زنان به امضا رسید تا منتج به دستورالعملی اجرایی، کمیت‌پذیر و مشخص شود. قرار شد ظرف دو سال ستاد و معاونت زنان و امور خانواده ریاست جمهوری مفاد این تفاهم‌نامه را اجرایی کنند؛ اتفاقی که معاونت زنان و امور خانواده ریاست جمهوری با وجود پیگیری برنامه‌های فراوان در حوزه‌های گسترده و متنوع، از یاد نبرد و با دقت و جدیت دنبال کرد.

  تمرکز بر ظرفیت‌سازی و اجرای طرح ارتقای تاب‌آوری

معاون رئیس جمهور در امور زنان و خانواده در مراسم امضای این تفاهم‌نامه تأکید کرد ‌مهم‌ترین اقدام این معاونت تمرکز بر ظرفیت‌سازی است. در همین راستا طرح ارتقای تاب‌آوری و گفت‌وگوی ملی خانواده در سراسر کشور اجرایی شد.
دکتر ابتکار با اشاره به این‌که در موضوع مواد مخدر، باید به زنان به عنوان یکی از قربانیان اعتیاد، توجه ویژه شود، گفت:«باید به زنان سالم و توانمند هم توجه شود تا آموزش و فرهنگ مقابله با آسیب‌های اجتماعی در جامعه را گسترش دهند. سالمندان هم با انتقال تجربیات خود می‌توانند در مقابله با آسیب‌ها نقش برجسته‌ای ایفا کنند.»
این طرح از سال ۹۶ با هدف تحکیم بنیان خانواده، بهبود و ارتقای کیفیت خانواده ایرانی، شناسایی و اولویت‌بندی مسائل مرتبط با خانواده و تقویت مهارت‌های گفت‌وگو در دستور کار معاونت قرار گرفت که شامل اقداماتی نظیر گفت‌وگوی بین نسلی در ایران، توانمندسازی سفیران فرهنگی دانشگاه‌ها، پیمایش ملی خانواده، توان‌افزایی دانشجویان دانشگاه فرهنگیان و... بود.
در جهت اجرای طرح گفت‌وگوی ملی خانواده، شورای راهبری در معاونت امور زنان و خانواده ریاست جمهوری راه‌اندازی شد که در آن گروه‌های هدف متفاوتی در سطح محلی و ملی از جمله سازمان‌های مرد‌م‌نهاد و استان‌های مختلف کشور مد نظر قرار گرفتند. مجری این طرح «انجمن جامعه شناسی ایران» بود که طرح را در ۵۸ شهر و ۳۱ استان اجرا کرد. در این راستا کارشناسان اورژانس اجتماعی۱۲۳ نیز آموزش دیدند.
طرح گفت‌وگوی بین نسلی در راستای گفت‌وگوی ملی خانواده انجام شد که سعی در مورد توجه قرار دادن مسائل و تجارب نسل‌های مختلف داشت. از سوی دیگر با توجه به علاقه نسل‌های جدید به استفاده از فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی، پادکست‌هایی تحت عنوان «رادیو نسل» تهیه شد و در اختیار عموم قرار گرفت. توانمندسازی سفیران فرهنگی دانشگاه‌های کشور با همکاری وزارت علوم و برگزاری کارگاه‌های هشت ساعته برای ۳۰۰ نفر از فعالان انجمن‌های علمی هم انجام شد.
برنامه‌هایی در راستای برگزاری کارگاه گفت‌وگو برای دانش‌آموزان با همکاری وزارت آموزش و پرورش صورت گرفت و 2 هزار و 4 نفر از مربیان در 3 هزار و 200  مدرسه آموزش دیدند. در این کارگاه‌ها محورهای شادی و نشاط، امید، خویشتن‌داری، مقابله با استرس، ابراز وجود مثبت، روابط مثبت و گفت‌وگوی بین نسلی و خودباوری و... در نظر گرفته شد. طرح ارتقای تاب‌آوری با کمک تسهیل‌گران در ۹۴۰ نقطه کشور اجرایی شد. البته تمرکز اصلی بر نقاط پُرآسیب به ویژه در حاشیه تهران و سایر کلان‌شهرها بود. این طرح به توان‌افزایی جامعه محلی و ایجاد تشکیلات مؤثر برای مسائلی مانند اشتغال می‌انجامد که در بسیاری موارد، تشکیل صندوق خُرد یا تعاونی در سطح محلی به عنوان نتیجه کار و نقشه راه تاب‌آوری و مقابله با آسیب‌ها بوده که می‌تواند مسیر خوبی در بحث پیشگیری و مقابله با اعتیاد به مواد مخدر هم باشد.

  نگاه ویژه به خانواده؛ یک پله قبل از اعتیاد

معاونت امور زنان و خانواده ریاست جمهوری البته برنامه‌های خود را معطوف به رسیدگی و درمان زنان درگیر با مقوله اعتیاد نکرد، بلکه با ترسیم دورنمایی کلان تصمیم گرفت تا حد امکان علاج واقعه قبل از وقوع کند، به همین دلیل طرحی با محوریت توجه به کانون خانواده را اجرایی کرد؛ طرحی که با موفقیت پیش رفت و مورد توجه جوامع محلی، دانشگاهیان و تشکل‌ها نیز قرار گرفت.
موضوع طرح، توجه به خانواده به عنوان کانون انسجام اجتماعی و بلوغ فردی بود. معاونت امور زنان و خانواده ریاست جمهوری معتقد بوده و هست اگر خانواده منسجم و پیوسته باشد، می‌تواند کارکرد حمایتی و مقابله با آسیب‌ها را به خوبی منتقل کند، اما خانواده گسسته، نه ویژگی‌های لازم را دارد و نه کارکرد لازم را خواهد داشت و اتفاقاً می‌تواند دروازه‌ای برای ورود آسیب‌ها از جمله اعتیاد باشد. طرح ملی «گفت‌وگوی خانواده با رویکرد مسئله‌یابی مشارکتی در حوزه اعتیاد» از جمله طرح‌های معاونت امور زنان و خانواده ریاست جمهوری در ایام پاندمی کووید۱۹ بود و گروه هدف آن خانواده‌های آسیب دیده از معضل اعتیاد بودند.
 دکتر سوسن باستانی، معاون بررسی‌های راهبردی معاونت امور زنان و خانواده ریاست جمهوری بهمن‌ماه سال گذشته در نشست بین‌المللی نقش گفت‌وگوی تعاملی در تحکیم خانواده که با حضور جمعی از میهمانان از کشورهای عراق، سوریه، لبنان، فلسطین و افغانستان در باشگاه نهاد ریاست جمهوری برگزار شد، درباره این طرح توضیح داد. «طرح ملی گفت‌وگوی خانواده با رویکرد مسئله‌یابی مشارکتی در حوزه اعتیاد» در مرحله نخست در ۱۳ استان کشور با هدف کاهش اعتیاد به ویژه در ایام پاندمی کووید19 به اجرا آمد و در ادامه ۳۱ استان را دربرگرفت. مرحله دوم هم در اکثر استان‌ها در حال اجرا بوده و به مهارت‌های فردی که برای یک زندگی سالم الزامی‌تر از سواد است، توجه بسیار دارد. معاونت امور زنان و خانواده ریاست جمهوری این طرح‌ها را در قالب طرح‌هایی با وزارت آموزش و پرورش، آموزش عالی، سازمان اولیا و مربیان و رسانه ملی اجرایی کرد.

 کاهش شکاف‌های اصلی جامعه با توجه به گفت‌وگوی بین نسلی

اقتصاد مقاومتی و کارآفرینی با هدف اشتغال‌زایی یکی از راهکارهای مهم پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی به‌ویژه اعتیاد بوده که مد نظر دکتر ابتکار و همکارانش در معاونت امور زنان و خانواده ریاست جمهوری قرار داشته است. در این راستا با توجه به نقش زنان سرپرست خانوار در مقابله با آسیب‌های اجتماعی، ۱۲ هزار زن سرپرست خانوار با هدف توجه به مشاغل نوین خانگی در همکاری با وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، هدف‌گذاری شدند. معاون رئیس جمهور در امور زنان و خانواده، یکی از زیرشاخه‌های طرح گفت‌وگوی ملی خانواده را طرح گفت‌وگوی بین نسلی دانست و تأکید داشت: «با اجرای طرح گفت‌وگوی بین نسلی، شکاف‌های اصلی جامعه ایران که با توجه به تحولات فناوری در جهان سرعت گرفته است، کاهش می‌یابد.»
معاون امور زنان و خانواده ریاست جمهوری با اشاره به نقش مهم گفت‌وگوی بین نسلی در مقابله با آسیب اعتیاد تصریح کرد: «زمانی که نسل‌ها نتوانند با هم گفت‌وگو کنند و تجربه والدین به درستی به فرزندان منتقل نشود، با شکافی از عصر دیجیتال در نوع دیدگاه‌ها مواجه می‌شویم و به طور حتم در انتقال باورها، فرهنگ و تجربیات و ارتباط‌گیری با فرزندان به مشکل برخواهیم خورد و دچار آسیب‌های فراوانی می‌شویم. اگر نتوانیم با فرزندان، ارتباط برقرار کرده و تجربیات، فرهنگ، ریشه‌ها و باورها را به آنها منتقل کنیم حتماً دچار آسیب‌های زیادی می‌شویم که مهم‌ترین آن آسیب‌های فرهنگی است.»

  95درصد توافق‌نامه‌ها در دولت دوازدهم عملیاتی شدند

بالغ بر ۹۵درصد از حدود ۲۵۰موافقت‌نامه و توافق‌نامه‌ای که میان معاونت امور زنان و خانواده ریاست جمهوری با سایر دستگاه‌های اجرایی در دولت دوازدهم شکل گرفته، عملیاتی شده است. از جمله می‌توان به تفاهم‌نامه‌ با ستاد مبارزه با مواد مخدر اشاره کرد. 
این معاونت توانست تجربیات پیشین خود را در قالبی جدید تحت عنوان گفت‌وگوی بین نسلی و افزایش تاب‌آوری اجتماعی برای پیشگیری از اعتیاد منتقل کند. 
قالب کاری معاونت امور زنان و خانواده ریاست جمهوری کاملاً علمی و مبتنی بر تجربیات روز جهانی و ملی بوده و مفاهیمی نظیر تاب‌آوری با توجه به فرهنگ و باورهای اعتقادی و دینی ارائه می‌شود.

  اجرای برنامه‌ها با کمک سازمان‌های مردم‌نهاد

مسیر اصلی در راه تحقق برنامه‌های معاونت امور زنان و خانواده ریاست جمهوری از سازمان‌های مردم‌نهاد و مشارکت مردمی می‌گذرد. حدود 2 هزار و 700 سازمان مردم‌نهاد در حوزه زنان و خانواده فعال هستند که از سال گذشته طرح توان‌افزایی این سازمان‌ها در دستور کار قرار گرفت و منتهی به توسعه این سازمان‌ها به بیش از هزار سازمان در هفت منطقه کشور شد و مجموع سازمان های مردم نهاد فعال را به 3 هزار و 700 سازمان رساند.
معاونت امور زنان و خانواده ریاست جمهوری با اتکا به جامعه مدنی و توانمندی سازمان‌های مردم نهاد که همواره مورد توجه دولت تدبیر و امید بوده، توانست در این مسیر حرکت کند چراکه نیک می‌داند اگر جامعه‌ای بخواهد به بلوغ برسد و مواجهه درستی با آسیب‌ها داشته باشد راهی جز مهارت‌افزایی و تقویت و فرصت‌دهی به سازمان‌های مدنی در راستای جلب مشارکت مردم، دیده‌بانی و...  ندارد. 
دیده‌بانی سازمان‌های مردم نهاد که ارتباطی قوی با جامعه دارند در راستای پیشگیری از اعتیاد و ارائه هشدار و اصلاح شرایط بسیار حائز اهمیت است. موضوع تاب‌آوری اجتماعی به دلیل اهمیت بسیار، به‌عنوان یکی از اهداف مهم در معاونت امور زنان و خانواده ریاست جمهوری قرار گرفت. برای اجرای طرح ارتقای تاب‌آوری در شهرستان‌هایی که در معرض آسیب‌هایی مانند اعتیاد هستند، بانوان تسهیلگری تربیت شدند تا به جامعه هدف کمک کنندو زنان با رسیدن به درک صحیح از مشکلات، به خودباوری برای تغییر شرایط برسند. 
اهمیت این طرح زمانی بیشتر می‌شود که کشور در سال‌های اخیر با دشواری‌های بسیاری از جمله تحریم‌های سنگین آمریکا و فشارهای اقتصادی بر خانواده‌ها روبرو بود؛ مسئله‌ای که با توجه به هدف گرفتن معیشت مردم، احتمال گرایش افراد به مواد مخدر برای رهایی از فشارهای روانی را تا حد بسیار زیادی افزایش می‌دهد. در چنین شرایطی اقدام معاونت امور زنان و خانواده ریاست جمهوری بیش از پیش خطیر و ارزشمند جلوه می‌کند. 
دکتر ابتکار نیز به این موضوع اشاره کرد و گفت: «در مجموع توجه دولت دوازدهم به موضوع پیشگیری از آسیب‌ها به‌ویژه اعتیاد، مناسب بوده است؛ اگرچه حل این مسائل، نیازمند تغییر شرایط کلان اقتصادی و اجتماعی است.»