فیلترینگ حاجی فیروز

همدلی|  شروع فصل بهار در سال‌های اخیر با حواشی زیادی همراه بوده است، از سیل نوروز98 گرفته که بخش زیادی از استان‌های جنوبی را تحت تاثیر خود قرار داد، طوری‌که تعدادی از هم‌وطنان‌مان جان خود را از دست دادند، تا نوروز99 که مهم‌ترین وجه تمایز آن با سال‌های گذشته شیوع ویروس کرونا و کم‌رنگ شدن دید و بازدیدهای نوروزی بود، ویروسی که جان‌های زیادی را گرفت و همچنان می‌گیرد. اما نوروز سال 1400 ضمن ادامه‌دار بودن ماجرای کووید19 و حواشی رنگ‌بندی وضعیت شهرها، رفت‌وآمدهای نوروزی و نگرانی‌های مداوم از شروع پیک جدیدی از کرونا با یک حاشیه دیگر همراه شد. بخشنامه‌ای از طرف معاونت امور اجتماعی و فرهنگی شهرداری تهران که از مجموعه شهرداری‌های بیست‌ودو گانه پایتخت خواسته بود روی حاجی فیروز را سفید کنند، اقدامی که سبب شد بسیاری از اهالی فرهنگ و هنر، جامعه‌شناسان و حتی اعضای شورای اسلامی شهر تهران به‌آن واکنش نشان دهند. اما دلیل این اقدام چه بود؟
در بخشی از متن بخشنامه شهرداری درباره تغییر رنگ چهره حاجی فیروز آمده بود که«...درباره سیاهی چهره حاجی فیروز نقدهایی مطرح شده و برخی سیاه بودن چهره او را نژادپرستانه می‌دانند...لازم است به‌منظور پیشگیری از سوء برداشت‌های احتمالی، در کلیه برنامه‌های شهرداری تهران از نمایش حاجی فیروز با صورت سیاه در کارناوال‌های نوروزی اجتناب شود.» محمدرضا جوادی یگانه، معاون امور اجتماعی و فرهنگی شهرداری تهران بعد از صدور این بخشنامه در حساب توئیتری خودش نوشت: «حاجی فیروز ریشه‌های اساطیری هم دارد، اما سوءبرداشت نژادی از چهره سیاه او را نمی‌توان انکار کرد. ضمن دعوت از اصحاب علم و هنر برای پژوهش و گفت‌وگو برای روشن‌تر شدن ابعاد موضوع، شهرداری تهران از این پس و تا آن زمان، در برنامه‌هایش از حاجی فیروز با صورت سیاه استفاده نمی‌کند.»
 

واکنش وزارت ارشاد

اگرچه جوادی یگانه سعی کرد اصحاب علم و هنر را به‌پژوهش در این‌باره دعوت کند، اما مدیر کل هنرهای نمایشی وزارت ارشاد در واکنش به‌این تصمیم گفت: «به‌نظر، جناب جوادی یگانه بسیار تعجیل کردند و این سرعت در تصمیم‌گیری به‌نظر بنده اشتباه بوده است. اگر تصمیم بر کار کارشناسی بود باید اول کار تحقیقات انجام می‌گرفت. یک آیین سالیان سال است در ایران اجرا می‌شود و هیچ گونه ریشه نژادپرستی ندارد.»
قادر آشنا در گفت‌وگویی که با رکنا داشت تاکید کرد: «بزرگان رشته نمایش و تاریخ چه آنهایی که در این سو و در داخل کشور هستند و چه آنهایی که در خارج از کشور زندگی می‌کنند همگی تاکید دارند که حاجی فیروز ریشه نژادپرستانه ندارد. از دیدگاه بنده اشتباهی در تصمیم‌گیری رخ داده است. امید که این اشتباه ادامه پیدا نکند. باید حواس‌مان باشد که ما آیینی را حذف می‌کنیم بلافاصله دیگرانی بیرون از ایران آن را صاحب می‌شوند، نباید بگذاریم آیین‌های ما غصب شود. در کشور ما بارها این اشتباه رخ داده و دیگران سوءاستفاده کرده‌اند و آیین‌های ما را به‌نام خود ثبت کرده‌اند.»

 واکنش اعضای شورای شهر تهران

اما واکنش‌ به‌این تصمیم تنها به‌اینجا ختم نشد، بلکه برخی از اعضای شورای اسلامی شهر تهران جزء اولین کسانی بودند که با بخشنامه مذکور مخالفت کردند. در یک مورد محمدجواد حق‌شناس در حساب اینستاگرامی خودش نوشت که «مهرداد بهار، نویسنده و پژوهشگر ایرانی، حاجی فیروز را وابسته به جشن‌های سیاوش دانسته است. به‌گفته او گمان می‌رود که چهره سیاه شده حاجی فیروز گویای بازآمدن او از سرزمین مردگان است، و جامه سرخ او نشان از خون سیاوش دارد. او همچنین گفته است که واژه سیاوش می‌تواند به‌معنی مرد سیاه یا سیاه رخ باشد.» 
همچنین حجت نظری دیگر عضو شورای شهر پنجم در پایتخت در واکنشی توئیتری نوشت: «صورت  در ادامه واکنش اعضای شورای شهر تهران علی اعطا سخنگوی این نهاد شهری، در توئیتر شخصی خود نوشت: «برای دکتر جوادی به‌عنوان یک جامعه‌شناس بادانش، احترام فراوان قائلم؛ اما به‌عنوان یک فرد علاقه‌مند با مختصر مطالعاتی در حوزه فرهنگ و ادبیات، منطق اقدام ایشان را درک نمی‌کنم. فارغ از ریشه‌ها، در کجای فرهنگ ایرانی دوگانه نژادسیاه/نژادسفید دارای موضوعیت بوده؟! این نامه، از یک مرجع رسمی در حوزه مدیریت فرهنگی، چیزی جز پذیرش و رسمیت دادن به‌یک دوگانه ناموجود-یا حداقل بسیار کمرنگ-نیست. شهرداری دستگاه اجرایی است. پژوهش و گفت‌وگو و کشف حقایق را به‌ساحت خاص خود بسپارید و دستور به‌توقف یک امر دایر فرهنگی و دستورناپذیر ندهید.»
همچنین در واکنشی دیگر حسن خلیل‌آبادی، رئیس کمیته میراث فرهنگی شورای شهر تهران نیز با اشاره به منتفی بودن نژادپرستی در فرهنگ ایرانی به‌رسانه‌ها گفت: «حاجی فیروز هزاران سال در ایران بوده است. در فرهنگ ما نژادپرستی از نظر رنگ، قوم و مذهب مفهومی ندارد. نژادپرستی در آمریکا، آفریقای جنوبی و بخشی از اروپا وجود داشته که سیاهان را برده می‌کردند. این‌گونه است در کشور ما برده سیاه مفهومی ندارد و برده‌داری در کشور ما موضوعیتی نداشته و تنها کشوری در دنیا بودیم که این امر ناپسند را انجام ندادیم.»

 واکنش هنرمندان

اما در این میان هنرمندان هم به‌اقدام بحث‌برانگیز شهرداری تهران واکنش نشان دادند، شاید سرآمد همه آن‌ها علی نصیریان، پیشکسوت تئاتر، سینما و تلویزیون بود، آن‌طورکه ایسنا به‌نقل از این هنرمندان نوشته، نصیریان معتقد است: «چهره سیاه حاجی فیروز ارتباطی به نژاد ندارد و برگرفته از نمایش‌های سنتی ایرانی است. حاجی فیروز و عمو نوروز مژده بهار، عوض شدن فصل و سال جدید را می‌دهند. شخصیت مبارک و سیاه در خیمه شب بازی و تخته حوضی سنتی ما نیز از شخصیت‌های اصلی هستند و ربطی به نژاد ندارند. شخصیت‌های نمایش‌های سنتی ما نگاه نژادپرستی ندارند و ما در این نمایش‌ها کاری به نژاد سیاه و سفید نداریم. اساس کار حاجی فیروز و عمو نوروز به سنت‌های نمایشی ایران برمی‌گردد و بشارت دهنده فصل نو و بهار هستند.»
 همچنین حمیدرضا آذرنگ بازیگر سینما و تلویزیون در واکنشی نسبتاً تند به‌ماجرای رنگ سیاه حاجی فیروز و برداشت‌های نژادپرستانه از آن در حساب اینستاگرامی خودش پیامی با عکس خود در نقش حاجی فیروز با چهره سیاه منتشر کرد که در بخش‌هایی از آن نوشت:«...نژادپرستی یعنی دشنه‌یِ جهل و تعصب بر فرق و سینه فرهنگ و عقلِ ریشه‌دارِ هر خاک و بومی! نژادپرستی یعنی تاریخِ زنده را زیر غبارِ وحشت از دانستن و فهم مدفون کردن!...»
در این میان گروه‌های دیگری هم بودند که به این بخشنامه واکنش نشان دادند، مثلاً انجمن علمی هنرهای نمایشی در واکنش به بیانیه معاونت امور اجتماعی و فرهنگی شهرداری تهران مبنی بر حذف شخصیت حاجی فیروز از جشن‌های شهری ایام نوروز با شائبه نژادپرستانه بودن این شخصیت نمایش‌های آیینی، آن را مردود و به دور از نگرشی جامع و علمی خواند. یاکه خانه هنرمندان ایران در اقدامی که خود آن را اعتراضی نامید، از نمایشی با چهره سیاه و سفید حاجی فیروز پرده برداشت و این اقدام را نقدی به‌تصمیم اخیر معاونت امور فرهنگی و اجتماعی شهرداری تهران معرفی کرد.

 واکنش جامعه‌شناسان و استادان دانشگاه

البته جامعه دانشگاهی هم نسبت به‌این مسئله بی‌تفاوت نبود، طوری‌که به‌گزارش خبرگزاری مهر، نعمت‌الله فاضلی، جامعه‌شناس در واکنش به‌اقدام شهرداری تهران در گروهی واتساپی که این خبرگزاری از جامعه‌شناسان دعوت به گفت‌وگو درباره حواشی رنگ سیاه حاجی فیروز و مسئله نژادپرستی کرده بود چند نکته را مطرح کرد و گفت: «باید در نظر داشت که، دستکاری آیین‌های ملی مانند نوروز توسط شهرداری و نهادهای رسمی، نوعی بازی ایدئولوژیک تلقی شده و عملاً مقاومت جدی شهروندان ایرانی را ایجاد می‌کند - شهرداری اگر مایل به‌پاسخگویی به سوءتفاهم‌ها در این زمینه است باید به‌جای سفید کردن صورت حاجی فیروز اقدام به‌آموزش فرهنگی همگانی کند و با ساختن فیلم‌ها و گسترش گفت‌وگوهای فرهنگی در سطح ملی و جهانی توضیح دهد که سیاهی صورت حاجی فیروز هیچ پیوندی با نژادپرستی ندارد - تحمیل ارزش‌های دیگران بر ارزش‌های محلی و ملی هم مطلقاً کار درستی نیست. این‌که در غرب جنبش ضدنژاپرستی شکل گرفته ریشه در تاریخ غرب دارد. ما که درگیر تاریخ آنها نیستیم. ما ارزش‌های تاریخی خودمان را داریم - حاجی فیروز واجد ارزش‌های اخلاقی مهمی است و جهان‌بینی ایرانی را روایت می‌کند. نباید این ارزش‌ها ملعبه دست سیاست‌ها شوند.»
همچنین آرزو رسولی، استادیار گروه تاریخ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید بهشتی تهران در بخشی از یادداشت خود دراین‌باره نوشت: «...در کتاب آثارالباقیه، ابوریحان بیرونی به فرشته‌ای به‌نام فیروز اشاره می‌کند که «ارواح را برای انشاء خلق می‌راند» و درست پیش از نوروز سر می‌رسد که احتمالاً همان نامی است که بعدها به حاجی ملقب شده و نماد ایزد یا فرشته‌ای مورد ستایش بوده است. برخی سیاهِ نمایش‌های روحوضی را هم به بحث افزوده‌اند. آنجا هم اثری از تحقیر و نژادپرستی نیست. آنکه در این نمایش‌ها تحقیر می‌شود ارباب طماع است نه سیاه. سیاهی که می‌تواند آسوده در پناه ارباب ثروتمند خود زندگی کند، اما به‌خاطر مردم محروم موقعیت خود را به‌خطر می‌اندازد و زبان تندش را به‌چاشنی طنز می‌آمیزد و قدرت را نشانه می‌گیرد، قهرمان است. با دید امروزی و متأثر از فرهنگ‌های دیگر، نمادهای فرهنگی خود را نقد نکنیم. این نمادها را در بستر فرهنگی ایران درک کنیم و، عوض پذیرفتن هر خفّت نابه‌جایی، به دنیا بیاموزیم به ارزش‌های ما احترام بگذارد.»