قیام محمدتقی‌خان پسیان در خراسان

در باب قیام کلنل پسیان تحلیل‌های متفاوتی صورت گرفته است. عده‌‌ای او را تجزیه‌طلب دانسته و بعضی هم او را فردی وطن‌پرست و دلسوز می‌دانند. با این وجود صد سال پیش در 13 فروردین‌ماه ۱۳۰۰ خورشیدی، کلنل محمدتقی خان پسیان فرمانده ژاندارمری خراسان حکومت شبه خودمختار جمهوری خراسان را تشکیل داده، اما مدت کوتاهی بعد توسط قوام‌السلطنه سرکوب و کشته شد. محمدتقی‌خان پسیان (زاده ۱۲۷۰ ورزقان – درگذشته ۹ مهر ۱۳۰۰ قوچان) نامور به کلنل محمدتقی‌خان پسیان از نظامیان اواخر دوره‌ی قاجاریه و اولین ایرانی بود که دوره آموزش خلبانی دید. کلنل محمدتقی خان پسیان پس از اقامت شش ساله در آلمان و بازگشت به ایران از جانب دولت مشیرالدوله به فرماندهی ژاندارمری خراسان منصوب شد. به هنگام كودتای سيدضياء، قوام‌السلطنه والی خراسان بود و كلنل پسيان فرماندهی ژاندارمری اين استان را برعهده داشت‌. پس از كودتا، خبر رسيد كه قوام درصدد انجام اقداماتی عليه سيدضياء است‌. سيدضياء نيز مخفيانه به پسيان دستور داد تا او را دستگير و روانه تهران كند. كلنل پسيان كه از ماهيت نخست‌وزير كودتا مطلع نبود و از طرفی قوام را عنصری ضدمردمی می‌شناخت، دستور دولت را اطاعت كرده و 13 فروردين 1300 قوام و عده‌ای از مسئولان شهر را دستگير و تحت‌الحفظ روانه تهران كرد. دوماه پس از اين واقعه، كابينه سه ماهه سيدضياء سقوط كرد و قوام كه در زندان بود آزاد و مأمور تشكيل كابينه شد. پس از سقوط حکومت سیدضیاءالدین، قوام‌السلطنه به ریاست الوزرایی دست یافت و کلنل پسیان را که از مدتی قبل به کفالت خراسان رسیده بود از این مقام برکنار کرد. ولی پسیان کفیل جدید ایالت را از کار بر کنار کرد و خود شخصاً استانداری را بر عهده گرفت. در این میان، فرمانده کل ژاندارمری ایران، مأمور رسیدگی به کار کلنل پسیان شد و به اتفاق عده‏‌ای از افسران، رهسپار مشهد شد. ولی کلنل دستور داد تمام آن‌ها را در شاهرود بازداشت و به مرکز اعزام دارند. با این اقدام، برای حکومت مرکزی مسلّم شد که او علیه دولت قیام کرده است و حاضر به اجرای دستورات نیست. قوام‌السلطنه به رؤسای ایلات متوسل شد و درخواست کمک کرد تا کلنل را دستگیر کنند. قوایی از طرف ایلات گرد‏آوری و به سمت مشهد حرکت داده شد. کلنل برای دفع خطر، به استقبال آن‌ها رفت و در نزدیکی قوچان جنگ سختی میان طرفین درگرفت. پس از چندی زد و خورد و وارد آمدن تلفات سنگین به دو طرف، مهمّات قوای کلنل تمام شد و خود در دهم مهر 1300شمسی به قتل رسید. در این هنگام، بیش از سی سال از زندگانی وی نگذشته بود.