ایران و غرب چه تدبیری برای کنترل این وضع در چنته دارند؟
اختلافات هستهای برلبه تیغ
همدلی| گزارش جدید آژانس بین المللی انرژی اتمی میگوید ایران برای نخستینبار از زمان شروع تولید سوخت هستهای ۶۰ درصدی در سال ۲۰۲۱، مقداری از اورانیوم ۶۰ درصدی خود را به صورت موادی با درجه پایینتر رقیق کرده و ذخیره آن را کاهش داده است.
سر و سامان دادن به پرونده هستهای ایران به شمول احیای برجام و حل و فصل اختلافهای پادمانی میان ایران و آژانس بین المللی انرژی اتمی فعلا از دستور کار فوری جامعه جهانی خارج شده است. تلاشهای فشرده دولت دوازدهم در آخرین ماههای حضور در قدرت و پس از آن رایزنیهای هیئت جدید مذاکره کننده ایرانی برای احیای توافق هستهای مصوب سال 2015 میلادی در چندسال گذشته از حضور جو بایدن، رئیس جمهور ایالات متحده در کاخ سفید ره به جایی نبرد. برجام امروز در ایستگاه آخر که دیگر به سختی میتوان از احیای کامل و بدون تغییر آن سخن گفت، قرار گرفته است.
تأثیر جنگهای اوکراین و غزه
سارا معصومی در «جماران» نوشت: همزمان در محیط پیرامونی ایران دو جنگ اوکراین و غزه بر اراده سیاسی و اولویتهای طرفهای مذاکره کننده برای احیای برجام تاثیر گذاشت. ایران در جنگ اوکراین از سوی کشورهای غربی متهم به کمک تسلیحاتی به روسیه شد و فضای شکل گرفته پیرامون آن در کنار ناآرامیهای داخلی ناشی از مرگ «مهسا امینی» غرب را برای هرگونه نزدیک شدن به توافق هستهای با ایران محتاط کرد.
درست در بازه زمانی که گفته شد ایران و ایالات متحده در جریان گفتوگوهای غیرمستقیم در برخی کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس به یک تفاهم نانوشته سیاسی برای مدیریت و سپس کاهش تنش دست یافتهاند و واشنگتن با انتقال وجه مورد مطالبه بلوکه شده ایران از کره جنوبی به قطر موافقت کرد، هفت اکتبر 2023 و عملیات طوفان الاقصی و پس از آن حمله بی امان اسرائیل به نوار غزه آغاز شد. هرچند که جمهوری اسلامی ایران و مقامهای حماس و البته دبیر کل حزبالله لبنان در چند نوبت هرگونه دست داشتن تهران در برنامهریزی و اجرای عملیات طوفان الاقصی را تکذیب کردند اما برای کشورهای غربی هم گروهی ایران و حماس در محور مقاومت و اشارههای هر دو به همکاریهای تسلیحاتی و آموزشی در گذشته کافی بود تا ایران را هم بخشی از این عملیات دانسته و آن را به اهرم فشار جدیدی علیه تهران تبدیل کنند.
احتیاط های شکننده
ایران و ایالات متحده هر دو به یک اندازه چه در موضعگیریهای شفاهی و چه در کنش و واکنشهای میدانی در منطقه تلاش خود را برای پرهیز از رویارویی مستقیم نظامی به کار بستند. اما احتیاط در عدم رویارویی نظامی به معنای عدم تشدید تنش میان دو طرف و حفظ توافق نانوشته قبلی برای کاهش تنش و سپس قرار گرفتن در مسیر مذاکراتی جدید برای احیای برجام یا توافقی مشابه آن نبوده و نیست.
جنس عملیات طوفان الاقصی در کنار قدرت نمایی گروههای مقاومت غیر دولتی از مقاومت عراق تا حوثیهای یمن و واکنشهای صریح بین المللی در سطح افکار عمومی که تا حدودی دولتمردان را هم وادار به همراهی با انتقاد از اسرائیل کرد، معادلهها و طبیعتا معاملههای رسمی و غیررسمی پیش از هفت اکتبر در منطقه را دستخوش تحولات کرده است. امروز اگر ایران و آمریکا به شکل غیر مستقیم برای گفتوگو درباره حل و فصل اختلافهای هستهای و تحریمی به اتاقهای جداگانه مذاکره در مسقط یا دوحه هم بازگردند، دامنه موضوعات مورد بحث به علاوه امتیازهایی که باید داده و ستانده شود با سرفصلهای روی میز پیش از هفت اکتبر ( پانزدهم مهرماه ) یکی نخواهد بود.
ایالات متحده در سال رقابتهای انتخاباتی قرار گرفته و در چنین فضایی دولت جو بایدن حتی در صورت برخورداری از اراده سیاسی، امکان از سرگیری گفتوگوها با ایران برای رسیدن به یک توافق جدید را ندارد. در تهران هم احیای برجام که دولت «ابراهیم رئیسی» آن را یکی از اولویتهای خود خوانده بود، از روی میز کنار گذاشته شده و حتی مقامهای رسمی ترجیح میدهند در پاسخ به پرسش خبرنگاران به جملاتی کلی بسنده کنند. هیچکدام از دو طرف در تهران و واشنگتن ابتکاری برای خروج از این بن بست ندارند .
سیاست بنشین ببین دیگران
همزمان به نظر میرسد برای سایر بازیگران از آنها که در لندن، پاریس و برلین نشستهاند تا رئیسان کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس فعلا گزینه مطلوب مدیریت اوضاع پیرامون برنامه هستهای ایران و عدم رفع تحریمهای تحمیل شده بر تهران باشد.در چنین شرایطی به نظر میرسد که فعلا تهران و واشنگتن پایبندی نسبی به دو بند از توافق نانوشته پیش از هفت اکتبر را حفظ کردهاند: ایران دامنه توسعه برنامه هستهای خود را پایین تر از محدوده خطر نگاه دارد و واشنگتن علیرغم کارشکنی در برداشت ایران از حساب موجود در قطر، چشم خود را بر فروش بخشی از نفت ایران به کشورهای دوست مانند چین ببندد.
در حوزه هسته ای، جمهوری اسلامی ایران همچنان بخش قابل توجهی از ایرادگیریهای آژانس بینالمللی انرژی اتمی را بازی سیاسی میداند اما تلاش میکند همزمان با توسعه برنامه هستهای فراتر از سطح تعهدات برجامی، غرب را نسبت به حرکت سریع تر به سمت آنچه آستانه تسلیحاتی شدن برنامه هستهای ایران میخوانند، حساس نکند. جمهوری اسلامی ایران بارها تاکید کرده که برنامه هستهای این کشور ماهیت کاملا صلح آمیز دارد و تسلیحات هستهای جایی در دکترین دفاعی ایران ندارد.
در این زمین بازی، ایران غنی سازی در سطح 60 درصد خود را ادامه میدهد اما مراقب میزان مواد انباشته شده در این سطح است که میتواند بهانه کافی برای به صدا درآوردن زنگ خطر را در اختیار آژانس بین المللی انرژی اتمی قرار دهد. آنچه که رسانههای غربی در چند ساعت اخیر به اسم بخشی از مفاد گزارش سه ماهه جدید آژانس بین المللی انرژی اتمی درباره برنامه هستهای ایران منتشر کرده اند نیز در همین چارچوب قابل تفسیر و تحلیل است.
کاهش ذخایر اورانیوم 60 درصد
*براساس این گزارش، ذخایر اورانیوم ۶۰ درصد غنیشده ایران در مقایسه با سه ماه پیش ۶.۸ کیلوگرم کاهش یافته و به ۱۲۱.۵ کیلوگرم رسیده است.
* بنا بر این گزارش ایران ۳۱.۸ کیلوگرم اورانیوم غنیشده تا ۶۰ درصد را برای تولید ۹۷.۹ کیلوگرم اورانیوم ۲۰ درصدی، رقیق کرده است.
*طبق این گزارش، ذخایر اورانیوم غنیسازی شده ایران با ۱۰۳۸.۷ کیلوگرم افزایش اززمان گزارش قبلی به ۵۵۲۵.۵ کیلوگرم رسیده است. در بخشی از گزارش جدید آژانس آمده است که ذخایر اورانیوم غنیشده ایران به ۲۷ برابر بیشتر از حد توافق هستهای با قدرتهای جهانی موسوم به «برجام» رسیده است.
بازتابهای جهانی
والاستریت ژورنال در گزارش پوششی درباره گزارش جدید آژانسبینالمللی انرژی اتمی مینویسد که اگرچه ایران هنوز مواد کافی برای تولید سه بمب هستهای را دارد اما با رقیقکردن بخشی از اورانیوم ۶۰ درصدی خود طی هفتههای اخیر، برای نخستین بار از سال ۲۰۲۱ که اقدام به غنیسازی ۶۰ درصدی کرد، ذخایر اورانیوم با غنای بالا را کاهش داده است. مقامات آمریکایی میگویند، ایران به کمتر از دو هفته برای افزایش غنای اورانیوم ۶۰ درصدی خود به ٩۰ درصد یعنی سطح لازم برای تولید بمب هستهای نیاز دارد. طبق تعریف آژانس، ایران به حداقل ۴۲ کیلوگرم اورانیوم با غنای ۶۰ درصد برای تولید یک بمب هستهای نیاز دارد.
«دویچه وله» در گزارشی درباره وضعیت برنامه هستهای ایران مینویسد: در پایان سال گذشته، ایران به اندازه کافی اورانیوم ۶۰ درصد غنیشده (نزدیک به ۹۰ درصد برای ساخت بمب هستهای) داشت تا به لحاظ تعریفی که آژانس بینالمللی انرژی اتمی ارائه میدهد، در صورت غنیسازی بیشتر، سه بمب هستهای تولید کند. این کشور همچنین دارای ذخایر اورانیوم غنیشده تا سطوح پایینتر است که در صورت تمایل میتواند سوخت کافی برای بمبهای بیشتر تولید کند؛ ایران چنین قصدی را رد میکند؛ در مقابل اما قدرتهای غربی میگویند، هیچ توجیه غیرنظامی برای چنین سطح بالایی از غنیسازی وجود ندارد. ایران سال گذشته میلادی غنیسازی اورانیوم خود را کاهش داد؛ اقدامی که به گفته دیپلماتها احتمالاً نتیجه مذاکرات محرمانه واشنگتن و تهران بود که منجر به آزادی شهروندان آمریکایی زندانی در ایران شد. اما گزارش آژانس در ماه دسامبر نشان داد که ایران در نوامبر به روند کاهش سرعت غنیسازی خود پایان داد و به سرعت تولید پیشین بازگشت.
خبرگزاری رویترز هم به نقل یک دیپلمات ارشد که نامش فاش نشده درباره انگیزه احتمالی ایران از رقیق سازی بخشی از مواد 60 درصد نوشته است: «شاید آنها نمیخواهند تنشها (با غرب) را افزایش دهند. شاید با کسی توافق کردهاند. ما نمیدانیم.»
سابقه اختلافها
جدا از مسائل مربوط به کیفیت و کمیت غنی سازی در ایران، سازمان انرژی اتمی و آژانس بین المللی انرژی اتمی در چندماه اخیر چالشی در حوزه صدور مجوز برای بازرسان آژانس هم داشتهاند. رافائل گروسی، مدیر کل آژانس در چندماه اخیر ادعا کرده که ایران در ارائه همکاریهای لازم در مورد موضوعات مختلف، مانند اجازه ورود به برخی از بازرسان آژانس بینالمللی انرژی اتمی، قصور میکند.
گروسی در گفت و گویی که شهریور ماه سال جاری ( 1401) داشت، اخراج بازرسان آژانس از ایران را اقدامی «غیرسازنده» خواند و گفت روند مذاکره با تهران با سرعتی که باید پیش نمیرود. تهران روز ۲۶ شهریور مجوز فعالیت هشت بازرس آژانس با ملیتهای «فرانسوی و آلمانی» را در ایران لغو کرد.
با این وجود شنیدههای جماران حاکی از آن است که هرچند ایران مخالفت با حضور برخی از بازرسان آژانس در ایران را به دلیل احتیاطهای امنیتی و اطلاعاتی و طبق ماده 10 موافقتنامه با آژانس مجاز میداند، اما همزمان با لغو مجوز هشت بازرس در همین بازه زمانی به چهارده بازرس دیگر مجوز دسترسی داده است.
به گزارش «آسوشییتدپرس» در گزارش دوم، آژانس بینالمللی انرژی اتمی اعلام کرد که دولت ایران به درخواستها درباره منشأ و مکان فعلی ذرات اورانیوم یافت شده در دو مکان ورامین و تورقوزآباد پاسخ قانع کننده نداده است. براساس این گزارش ، توضیحات ایران درباره منشا ذرات اورانیوم یافته شده در مکان دیگری به نام مریوان منجر به حل این اختلاف میان دو طرف شد.
در بخشهای دیگری از گزارش دورهای آژانس که به رسانهها درز پیدا کرده آمده است که اختلاف در محاسبه مواد هستهای در تاسیسات تبدیل اورانیوم برطرف شده است.
در بخشهای دیگری از گزارش آژانس درباره افزایش تواناییهای فنی تهران برای تولید سلاحهای هستهای ابراز نگرانی شده است. گزارش آژانس همچنین ادعا کرده که اظهارات مطرحشده درباره توانمندیهای فنی ایران برای تولید سلاحهای هستهای، «نگرانیهای مدیر کل آژانس را درباره درست و کامل بودن اعلامیههای پادمانی ایران افزایش میدهد.»
رافائل گروسی روز اول اسفند گفته بود که قصد دارد ماه آینده برای اولین بار طی یک سال اخیر به ایران سفر کند. یک روز بعد، محمد اسلامی رئیس سازمان انرژی اتمی ایران، برنامه سفر مقام آژانس را تایید نکرد و گفت: «سفر ایشان در برنامه ما هم قرار دارد. اما بعید است در اسفندماه باشد.»
ابراز نگرانی آمریکا
سخنگوی وزارت امور خارجه آمریکا به سوالی درباره انتشار گزارش جدید آژانس بینالمللی انرژی اتمی درباره ایران پاسخ داد. بر اساس ترجمه ایسنا، متیو میلر، سخنگوی وزارت امور خارجه آمریکا در پاسخ به سوالی درباره ادعای خبرگزاری رویترز درباره رویت گزارش جدید آژانس بینالمللی انرژی اتمی درباره برنامه هستهای ایران، مبنی بر این که چه واکنشی به کاهش سطح «اورانیوم نزدیک به سطح بمب» ایران دارد که در این گزارش به آن اشاره شده، گفت: تا جایی که میدانم، این گزارش هنوز علنی نشده است و من درباره گزارشی که هنوز منتشر نشده، نظری نمیدهم.
میلر در بخشی از این نشست خبری که مشروح آن در وبگاه وزارت امور خارجه آمریکا منتشر شده، گفت: اما ما همچنان نگرانیهایی جدی درباره تداوم گسترش برنامه هستهای ایران، از جمله تولید مداوم اورانیوم با خلوص بالا داریم که هیچ دلیل غیرنظامی موثقی ندارد.
ذخایر هستهای پرسر و صدای تهران
خبرگزاری آسوشیتدپرس در گزارشی درباره گزارش جدید آژانس بین المللی انرژی اتمی درباره برنامه هستهای ایران به نقل از اریک بروئر، کارشناس مسائل هستهای مستقر در واشنگتن، نوشت که ایران به طور بالقوه میتواند چندین بمب هستهای بسازد. این کارشناس با توجه به ذخایر مواد غنی شده ایران از 20 تا 60 درصد میگوید: وقتی این ذخایر را در نظر میگیریم میبینیم که ایران مواد کافی برای تولید چندین بمب را در اختیار دارد. ایران تنها به چند هفته برای تولید این مواد با درجه مورد نیاز تسلیحات احتیاج دارد، اما احتمالاً به مدت طولانی تری – یک سال یا بیشتر - برای ساخت بمب واقعی که بتواند تحویل دهد، نیاز خواهد داشت.
شورای حکام 35 عضوی آژانس پیش از این ایران را به دلیل عدم همکاری کامل با آژانس مورد انتقاد قرار داده بود. هنوز مشخص نیست که آیا این سناریو در جلسه هفته آینده در وین تکرار خواهد شد یا خیر. این گزارشهای محرمانه در بحبوحه تشدید تنشها بین ایالات متحده و ایران منتشر شده است.