مدیریت بحران یا بحران مدیریت؟

همدلی| بلایای طبیعی عمری دارند همزاد با تاریخ زندگی اجتماعی بشر و طبیعیت. به همین دلیل تاکنون ابعاد و زوایای مختلف این بحران ‌هامورد پژوهش قرار گرفته است اما میتوان گفت در مواردی که مدیریت آن ‌هااز توان یک کشور به تنهایی خارج است بایستی همه کشور‌هادر حد توان کشور گرفتار بحران را کمک کنند. به طور کلی بلایای طبیعی، رخدادهای طبیعی یا فاجعه‌های طبیعی (به انگلیسی: Natural disaster )، به مجموعه‌ای از حوادث زیان‌بار گفته می‌شود که منشأ انسانی ندارند. این حوادث معمولاً پیش‌بینی‌نشده بوده یا حداقل از مدت‌های طولانی پیش از وقوع نمی‌توان آن‌‌هارا پیش‌بینی نمود. حوادثی که از مصادیق بارز آن‌‌‌میتوان سیل‌‌‌‌، زلزله خشکسالی‌‌‌‌، پیشروی آب دریا‌‌‌‌، آتشفشان‌‌‌‌، لغزش زمین‌‌‌‌، طوفان و آفت‌های طبیعی را نام برد. به گفته کارشناسان مجموعه حوادث طبیعی را‌‌‌میتوان در هشت گروه کلی شامل سیل، زمین لزره و مخاطرات ناشی از آن، زمین لغزش، کویرزایی، آلودگی محیط، آفات و بیماری‌‌های نباتی، خشکسالی، طوفان و سوانح اتمسفری خلاصه کرد.حوادثی که باعث شده تا ایران جزء 10 کشور بلاخیز جهان باشد و سالانه بطور متوسط بیش از 2900 نفر از هموطنانمان در اثر بروز این حوادث فوت کنند.
ایران در حلقه حوادث
سرزمين ايران با توجه به تنوع اقليمي و شرايط طبيعي متفاوت و متنوع آن و همچنين عدم رعايت استانداردهاي علمي در ايجاد سازه‌ها، به يكي از آسيب پذيرترين كشورهاي جهان در برابر وقوع حوادث و سوانح طبيعي در دنيا تبديل شده است.پهناور بودن سرزمين ما و ويژگي‌هاي خاص جغرافيايي، اقليمي و زيست محيطي آن، سبب شده كه از 41 نوع سانحه طبيعي شناخته شده درجهان، 31 نوع آن در ايران امكان وقوع داشته باشد كه سيل و زمين لرزه بيشترين سهم را به خود اختصاص داده به نحوي كه هر از گاهي يكي از اين دو سانحه طبيعي، بخش هاي از شهرهاي كشوررا تخريب كرده است.
از دریچه نگاه آمار
در این میان اما بهترین روش درک ابعاد حوادث طبیعی که کشور ما را تهدید ‌‌‌می‌کند، بررسی آمارهاست. «علی اردلان» مدیرکل مبارزه و کنترل عوارض بلایای طبیعی وزارت بهداشت با اشاره به اینکه حوادث غیر مترقبه هرسال زندگی یک میلیون و 500هزار ایرانی را تحت تاثیر قرار‌‌‌ می‌دهد ‌‌‌می‌گوید: مهم ترین حوادث غیر مترقبه در ایران زلزله، سیل و خشکسالی است که بر اساس میزان شدت و گستردگی آن، تعداد تلفات و آسیب دیدگان این حوادث در سال‌‌های مختلف، متفاوت است.گرچه این‌ها تنها آماری نیست که در مورد خسارت‌‌های ناشی از بلایای طبیهی در ایران وجود دارد. بنابر اعلام کارشناسان، سالانه به طورمیانگین 1100 میلیارد ریال صرف جبران خسارات ناشی از رویدادهای طبیعی می‌شود ضمن آنکه از میان 43 مخاطره طبیعی 32 مورد آن در کشور ما روی داده است. همچنین آماری دیگر حکایت از آن دارد که حدود 15 درصد ایرانیان در معرض خطر وقوع زلزله هستند.اما کشور ما تا چه حد آماده رویارویی با مخاطرات طبیعی است؟ هر چند حوادث و رویدادهای متعدد طبیعی در طول حیات بشر در جوامع مختلف منجر به بروز خسارات جانی‌‌‌‌، مالی فراوانی شده و کماکان بسته به سطح توسعه نیافتگی کشور‌هاو جوامع بشری‌‌‌‌، خساراتی وارد‌‌‌میشود‌‌‌‌، اما در جوامع پیشرفته با استفاده از فناوری‌‌‌‌، توان علمی و فنی و سازماندهی توانسته اند به مقابله با این سوانح برخواسته و میزان خسارات ناشی از وقوع حوادث را به حداقل کاهش دهند.کشور ما در عین گستردگی دارای تنوع اقلیمی و شرایط متنوع آب و هوایی است و زمینه وقوع بسیاری از سوانح شناخته شده در آن فراهم است . لذا با توجه به وجود شرایط طبیعی مساعد جهت بروز انواع سوانح در کشور‌‌‌‌، وظیفه شناخت‌‌‌‌، پیشگیری و راههای مقابله با سوانح اهمیت و اولویت خاصی پیدا‌‌‌میکند . روند تصاعدی خسارات وارده ناشی از وقوع سوانح در کشور طی سال‌های اخیر از یکسو و اعلام دهه 2000-1900 میلادی به عنوان دهه بین المللی کاهش اثرهای سوانح طبیعی (IDNDR) از طرف سازمان ملل متحد (1990-1999) و همچنین راهبرد بین‌المللی برای کاهش سوانح (UNISDR) در سال 1999 لزوم پاسخ جدی و سریع را در این رابطه ضروری‌‌‌می‌نماید . بر پایه اطلاعات ارائه شده، خسارات اقتصادی سالانه مرتبط با بلایای طبیعی در جهان حدود 50 تا 100 میلیارد دلار بر آورد شده و در بعضی سال ‌هانیز میزان خسارات ناشی از بلایای طبیعی در جهان بیش از 450 میلیارد دلار بوده است.
دسته ده تایی‌ها
با تمام این تفاصیل به نظر‌‌‌می‌رسد کشور ما با آنکه یکی از کشورهای حادثه خیز جهان است اما، حوادث چند سال اخیر نشان داده که کشورمان چندان آمادگی مواجهه با این بحران ‌هارا ندارد. حوادثی مانند سیل‌‌های بهارانه یا همین سیل اخیر آستارا و یا زلزله‌‌های نه چندان بزرگی که هر از چندگاهی نه تن‌هادل شهروندان را‌‌‌می‌لرزانند که باعث بروزخسارت‌‌های فراوان مالی و بعضا جانی‌‌‌می‌شود. در همین راستا «محمدرضا خرم بخت» کارشناس مدیریت کاهش خطر بلایای طبیعی خاطرنشان کرد: ایران همواره متاثر از حوادث و بلایای طبیعی و انسان ساخت بوده و به عنوان یکی از آسیب پذیرترین کشور‌هااز نظر نوع حوادث و مخاطرات در جهان مطرح است؛ این امر به دلیل موقعیت جغرافیایی و آسیب پذیری بالای سازه‌ای و غیر سازه‌ای در (ساختمان های) کشور بوده که منجر به از بین رفتن جان انسان ‌هاو مشکلات و صدمات متعدد به دنبال وقوع یک حادثه طبیعی (یا انسان ساخت)‌‌‌می‌شود. رئیس اورژانس کشور و رئیس کمیته پدافند غیرعامل وزارت بهداشت نیز چندی قبل گفت: در خصوص بلایا و مشکلات سلامتی ناشی از آن، بالاترین متولی در کشور جمهوری اسلامی ایران، وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی است و ساختارهای مختلفی در این وزارتخانه برای پاسخ، آمادگی و جبران آسیب‌های ناشی از بحران‌‌هاو بلایا را داراست. میعادفر به موقعیت ایران و تهدیدات نظام سلامت اشاره و خاطرنشان کرد: بنابر گزارش جهانی کاهش خطر بلایا منتشره توسط ISDR ،جمهوری اسلامی ایران در کلاس (سطح) خطر ۸ از ۱۰ قرار دارد، در دنیا ۴۰ نوع بلای طبیعی شناخته شده است و در ایران ۳۲ نوع آن به وقوع می‌پیوندد و ایران جزو ده کشور بلاخیز جهان بوده و رتبه چهارم در قاره آسیا را دارد. میزان آسیب پذیری مردم ایران در برابر بلایا ۸۰ درصد است.رئیس کمیته پدافند غیر عامل وزارت بهداشت موقعیت جغرافیایی، خصوصیات توپوگرافیک ایران، آسیب پذیری بالای سازه ای و غیرسازه ای جامعه را از علل مخاطرات طبیعی دانست که منجر به مرگ و صدمات بی شمار و سایر پیامدهای سوء سلامتی می‌شود.وی اشاره ای هم به آمار مخاطرات طبیعی در کشور داشته و گفته است؛ در هر سال به طور متوسط۲۵۰ مخاطره طبیعی روی می‌دهد که در پی این مخاطرات ۳۰۰۰ نفر کشته و ۹۰۰۰ نفر دچار مصدومیت فیزیکی می‌شوند و ۱.۵ میلیون نفر نیز تحت تاثیر قرار می‌گیرند.رئیس اورژانس کشور با بیان اینکه توسعه سریع شهرنشینی باعث شده تا بسیاری از ساکنین روستا‌هادر حاشیه شهرهای بزرگ ساکن شوند که از مقاومت و آمادگی لازم برای بلایا برخوردار نیستند، تصریح کرد: در توسعه شهرهای کشور مبانی کاهش خطر بلایا بدرستی رعایت نمی‌شوند و آمادگی خانوارهای ایرانی در برابر بلایا، کم است و آسیب ناشی از مخاطرات طبیعی بر مراکز بهداشتی درمانی، بخصوص مخاطرات آب و هوایی، رو به افزایش است.این کشکول نا امید کننده وقتی کامل تر‌‌‌میشود که نگاهی داشته باشیم به سخنان مدیرکل دفتر هماهنگی مدیریت بحران و پدافند غیرعامل شرکت مدیریت منابع آب ایران. سیف‌الله آقابیگی در این زمینه چندی قبل گفته است؛ نتایج  منتشر شده از بررسی‌هایی که توسط برخی پایگاه‌های علمی داخلی صورت گرفت نشان می‌دهد حداکثر میزان آمادگی ما در مبارزه با بحران و مواجهه با بلایی طبیعی حدود ۱۱ درصد و آسیب‌پذیری‌مان بیش از ۹۰ درصد است.
5 استان حادثه‌خیز ایران
اما کدام مناطق کشور بیشتر در معرض بلایای طبیعی هستند. براساس آخرین گزارش منتشر شده از رتبه‌بندی استان‌های حادثه خیز از سوی سازمان مدیریت بحران کشور، استان‌های گیلان، گلستان، خراسان جنوبی، لرستان و کرمان به‌عنوان 5استان در معرض مخاطرات و بلایای طبیعی صدر جدول هستند. همچنین در همین خصوص معاون آموزش و پژوهش جمعیت هلال احمر خوزستان نیز تصریح کرد: آمار‌هانشان می‌دهد بلایای طبیعی رو به افزایش هستند و قدرت دینامیکی و خودترمیمی زمین کاهش یافته و شدت بلایا ۱.۴ برابر شده است. این آمار‌هااین واقعیت را می‌رساند که بلایای طبیعی و انسان‌ساز رو به افزایش هستند به گونه‌ای که هر روز با بلایای بیشتری مواجه می‌شویم.طحان افزود: همه این موارد، نتیجه عملکرد عوامل انسانی هستند که به عنوان یک اصل، پیشگیری از حادثه را بهتر از واکنش در مقابل حادثه می‌دانند بنابراین همیشه پیشگیری بهتر از درمان است که در این راستا باید دانش و آگاهی‌های عمومی ارتقاء یابد. در این صورت، آگاهی عمومی عامل مهم در کاهش آثار بلایا محسوب می‌شود و زمینه تحول در فرهنگ‌سازی، باورپذیری و درک عمیق مردم در مواجهه با بلایا افزایش می‌یابد. خروجی این ماجرا پیشگیری از وقوع حوادث و آمادگی برای مقابله با بلایا است که این موضوع یکی از مهم‌ترین شاخص‌های پیشرفت در کشورهای توسعه یافته است.با این وجود شاید مهمترین بخش سخنان وی آماری باشد که ارایه داد. معاون آموزش و پژوهش جمعیت هلال احمر خوزستان گفت: حدود ۱۶ تا ۲۰ درصد مردم ایران برای مواجهه با بلایا آمادگی دارند که این آمار بسیار کم است .وی با اشاره به اهمیت مقاومت ساختمان‌‌هادر برابر زلزله بیان کرد: پیشگیری یکی از ارکان مهم و حیاتی در مدیریت بحران است و باید از منظر اقدامات سازه‌ای و غیرسازه ای به آن توجه شود؛ در بحث ایمنی در مواجهه با زلزله باید به اقدامات سازه‌ای در حوزه ساخت و ساز ساختمان و اقدامات غیر سازه‌ای به منظور آموزش و رفتار صحیح توجه شود.
بحران مدیریت
مخاطرات اقلیمی چنان در 4 دهه اخیر به سلامت، صلح و امنیت بین‌المللی آسیب زده است که در دو دهه آغازین سده بیستم، میزان آسیب‌‌هاو تلفات جانی حدود ۱.۵ میلیون نفر و مالی مستقیم حدود ۱۵۰۰ میلیارد دلار برآورده شده و این میزان آسیب با خسارات و تلفات جانی و مالی ۵۰ دهه پایانی سده بیستم برابری می‌کند.
به گفته «مهدی زارع» زلزله شناس ایران حدودا سالی ۲۵۰ میلیون دلار از مخاطرات طبیعی به‌طور متوسط طی ۶ سال ۲۰۰۵ تا ۲۰۱۱ آسیب دیده است که این آسیب مستقیم اقتصادی برای بازه ۲۵ ساله ۱۹۹۰ تا ۲۰۱۴ حدود ۱۵ میلیارد دلار بوده است.این استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله، درگفت و گو با «آرمان امروز» مخاطرات طبیعی را در دو دسته کلی تقسیم‌بندی می‌کند و می‌گوید: مخاطرات زمین‌شناختی شامل زمین‌لرزه‌ها، فوران‌های آتش‌فشانی، رانش‌های زمین و سیلاب‌‌هاو مخاطرات اکولوژیک شامل خشکسالی‌ها، بیابان‌زایی، فرسایش و جنگل‌زدایی است.زارع با بیان اینکه هرکدام از این مخاطرات چقدر مهم هستند و میزان اثر آن‌هاچقدر است، هنوز مطالعه و آمار دقیقی در دسترس نیست‌‌‌میافزاید: اما شکی نیست که زمین‌لرزه، خشکسالی، سیل، فرونشست زمین، زمین لغزش و تغییرات اقلیمی از مهم‌ترین مخاطرات ایران هستند که منجر به تلفات و خسارت‌های مختلف مستقیم و غیر مستقیم می‌شوند.اما در چنین شرایطی کشور ما چقدر برای مواجهه با بلایای طبیعی آمادگی دارد؟ سوالی که زارع در پاسخ به آن می‌گوید: مدیریت بحران معمولا در ایران به مجموعه فعالیت‌هایی اطلاق می‌شود که بعد از رخداد یک سانحه مانند زلزله برای هدایت، هماهنگی و اجرای عملیات برای جست‌وجو، امداد و نجات و کاهش عوارض و بهینه‌سازی خدمت‌رسانی به آسیب دیدگان بالقوه و بالفعل انجام می‌شود. مساله‌ مهم آن است که مجموعه فعالیت‌هایی که مرتبط با مخاطرات در دنیای امروز انجام می‌شود، به عنوان «مدیریت کاهش سوانح» یا «مدیریت کاهش ریسک سوانح» نامیده می‌شود و این عنوان به مجموعه‌ای از فعالیت‌هایی اطلاق می‌شود که بیشتر پیشگیرانه (حدود ۸۰ درصد) است و بخشی هم به پاسخ مربوط است که در صورت وقوع شرایط بحرانی باید در آن به «مدیریت بحران» پرداخت.این کارشناس حوزه آسیب ‌هاو مخاطرات طبیعی  با بیان اینکه «مقابله» الزاما نمایانگر رویکردی علمی برای پاسخ متناسب به رخداد نیست‌‌‌می‌افزاید: واقعیت این است که در ایران«مقابله» بیشتر با هدف  پرداختن به موضوع عوارض و تبعات ناشی از رخداد سانحه طبیعی بیان‌‌‌می‌شود. بدین ترتیب در بسیاری از مواقع تبعات واقعی رخداد را لحاظ نمی‌کند و مثلا پیامدهای روانی و اجتماعی و زیست محیطی سانحه‌ای مانند زلزله ۱۳۸۲ بم عملا با چنین رویکردی (برای مقابله و جمع کردن موضوع) با کمترین توجه در بازسازی مواجه شد.
چقدر آماده‌ایم؟!
«احد وظیفه»رئیس مرکز اقلیم شناسی سازمان هواشناسی اما معتقد است که گرچه خسارت‌‌های ناشی از بلایای طبیعی هیچ وقت به صفر نمی رسد ولی با این وجود کشور ما نیز تاکنون نتوانسته در مدیریت این بحران ‌هاو خسارت‌‌های ناشی از آن موفق عمل کند. وی در گفت و گو با«همدلی»‌‌‌می‌گوید: همانطور که‌‌‌میدانید برخی از حوادث مانند زلزله قابل پیش بینی نیستند و برخی دیگر مانند سیل و خشکسالی تاحدودی قابل پیش بینی است ضمن آنکه برخی از آن‌هامانند خشکسالی خزنده هستند و برخی دیگر مانند زلزله به یکباره رخ ‌‌‌می‌دهند. وی اضافه‌‌‌می‌کند: در عین حال بسیاری از این رخداد‌هابه سبک زندگی، نوع کشاورزی و نوع زیر ساخت ‌هادر کشور مرتبط است. مثلا ممکن است زلزله ای در ژاپن اتفاق بیافتاد و فقط 2 نفر در آن بمیرند ولی همان زلزله در کشوری دیگر مانند افغانستان یا ایران اگر رخ دهد هزاران نفر فوت کنند. وظیفه تاکید‌‌‌می‌کند: با تمام این تفاصیل واقعیت این است که کشور ما نتوانسته تاکنون اقداماتی در جهت کاهش خسارت‌‌های ناشی از بلایای طبیعی انجام دهد. به بیانی هنوز هم با وجود شعارهایی که داده‌‌‌میشود ما همچنان آمادگی مواجهه با مخاطرات طبیعی را نداریم.      
مشاركت جامعه
همچنین یک جامعه‌شناس نیز در گفت‌و‌گو با همدلی در رابطه با نقش مشارکت‌های مردمی در مقابله با بلایای طبیعی می‌گوید: به طور کلی مشارکت‌های مردمی در همه امور اصل و اساس یک جامعه و شاخص مهمی است چراکه مشاركت جامعه در مقابله با بلایای طبیعی یكی از اركان مهم مدیریت بحران به شمار می‌آید. امان‌ا... قرایی‌مقدم می‌افزاید: گروه‌های مردمی می‌توانند به‌عنوان بستر مناسبی مطرح شوند که در زمینه پیشگیری، كاهش اثرات زیانبار بلایای طبیعی، كسب آمادگی قبل از وقوع حادثه، مشاركت در عملیات جست‌وجو، امداد، نجات و پشتیبانی و همچنین در مرحله وقوع و بازیابی و بازگشت به وضعیت اولیه روحی و روانی و اجتماعی پس از وقوع بلایا مورد استفاده قرار گیرند. البته لازمه مشارکت مردم، تغییر نوع نگاه مدیران به مقوله نقش و نوع مشاركت مردم در مقابله با بلایای طبیعی است.