مناسبات حکمرانی با حقوق و کرامت انسانی(۲)

سید علی اسماعیلی- یکی از ارکان حکمرانی خوب، تلازم حقوق و تکالیف دولت و ملت است، بدین معنا که نهاد دولت نسبت به مردم حقوق و تکالیفی دارد و مردم نیز نسبت به دولت حقوق و تکالیفی دارند و هر کدام از دولت و ملت موظفند حقوق و تکالیف خود را نسبت به دیگری انجام دهند.
در حکمرانی خوب، حق به صورت قدرت و غلبه یک جانبه نیست و در گونه‌های ساختار استبدادگرا و توتالیتیر عینیت نمی‌یابد، و مسئولیت دولت صرفا اعمال سلطه و اقتدار حاکمیتی نیست، بلکه دولت به عنوان تنها نهاد مشروع قدرت، پاسدارمنافع و مصالح فردی و اجتماعی ملت و در چارچوب قانون، نگاهبان حقوق اساسی آنان است و در ماموریت‌ها و کارویژه‌های خود نسبت به ملت مسئول و مکلف است.
قدرت دولت در حکمرانی خوب که بر بنای حق تعیین سرنوشت شهروندان و اراده‌ آزاد آنان، تاسیس شده است، بامسئولیت دولت قرین و ملازم است، آزادی، قانون و قدرت سه رکن حیاتی این حکمرانی است، بخشی از این سه رکن متعلق به ملت و بخشی نیز متعلق به دولت است و فقدان هر یک از این سه رکن، نظام حکمرانی و کارویژه‌های آن را مختل ساخته و ماهیت آن‌را تغییر می‌دهد، چنانچه قدرت و قانون باشد اما آزادی نباشد، نظام سیاسی از حکمرانی خوب به استبداد و خودکامگی تغییر ماهیت می‌دهد، و چنانچه قانون و آزادی باشد، اما قدرت نباشد، کشور به هرج و مرج مبتلا شده و سرزمین فرو خواهد پاشید، با این نگاه حیات و بقاء دولت و سرزمین و حیات و نظم اجتماعی تنها در سایه تعامل دو سویه دولت و ملت و به‌رسمیت شناختن حقوق و تکالیف متقابل آن‌دو امکان پذیر خواهد بود.
آنچه که دراین سطور به اختصار بدان اشاره شد مهم‌ترین ره‌آورد علوم سیاسی، اجتماعی و حقوق در عرصه روابط دولت و ملت است.
امام علی علیه‌السلام به‌عنوان سیاست‌مدار و حکمران آزاداندیش و عدالت‌خواه عصرخویش در چهارده قرن پیش و در روزگاری که انسان در عرصه عمومی و سیاسی فاقد منزلت و کرامت بوده و در تعیین سرنوشت خویش نقشی نداشته است و رابطه بین دولت و ملت رابطه ارباب و رعیت و فرمان‌دهی و فرمان‌بری بوده است، از حقوق متقابل مردم و حکومت و تلازم قدرت و مسئولیت سخن می‌گوید...
... و در مقام توصیف حقوق دولت و ملت، حقوق ملت را برحقوق دولت مقدم می‌دارد و رعایت حقوق دولت توسط مردم را منوط به رعایت حقوق ملت توسط دولت می‌داند و تاکید می‌ورزند که خداوند حقوق و تکالیف متقابل دولت و ملت را ملازم هم و در همه جهات مساوى و همانند قرار داده است« فَجَعَلَهَا تَتَكَافَأُ فِي وُجُوهِهَا وَ يُوجِبُ بَعْضُهَا بَعْضاً وَ لَا يُسْتَوْجَبُ بَعْضُهَا إِلَّا بِبَعْضٍ»به بيان ديگر از نگاه امام علی(َع)هيچ يک از اين حقوق يک‌سويه نيست و همه آنها دو سويه است:« «فَرِیضَةٌ فَرَضَهَا اللَّهُ - سُبْحَانَهُ - لِکُلٍّ عَلَی کُلٍّ» بخشی بر عهده دولت و بخشی نیز بر عهده ملت است و اعمال قدرت توسط دولت منوط و مشروط به رعایت حقوق ملت است «.. لَا يَجْرِی لِأَحَدٍ إلّا جَرَی عَلَيْهِ، وَ لَا يَجْرِی عَلَيْهِ إلّاجَرَی لَهُ ..» و این‌گونه نیست که دولت فرمان‌ده باشد و مردم فرمان‌بردار و دولت صاحب حق باشد و مردم مکلف، همچنانکه دولت را بر ملت حقوقی است، ملت را نیز بر دولت حقوقی است و هر کدام از مردم و دولت مکلف به انجام آنها هستند.
امام علی علیه‌السلام در نامه به فرماندهان سپاه خود(نامه۵۰) از منظری دیگر تلازم حقوق و تکالیف متقابل دولت و ملت را مورد تایید و تاکید قرار می‌دهند و می‌فرمایند حکومت برای ادای حقوق مردم می‌بایست ابتدا چهار گام اساسی بردارد: شفافیت، مشارکت مردم در فرآیند تصمیم‌سازی، عدم تاخیر در ادای حقوق مردم و اجرای عدالت و مساوات « ...أَلَا وَإِنَّ لَکُمْ عِنْدِی أَلَّا أَحْتَجِزَ دُونَکُمْ سِرّاً إِلَّا فِی حَرْبٍ، وَلَا أَطْوِی دُونَکُمْ أَمْراً إِلَّا فِی حُکْمٍ، وَلَا أُؤَخِّرَ لَکُمْ حَقّاً عَنْ مَحَلِّهِ، وَلَا أَقِفُ بِهِ دُونَ مَقْطَعِهِ، وَأَنْ تَکُونُوا عِنْدِی فِی الْحَقِّ سَوَاءً» وآن‌گاه که این گامهای چهارگانه توسط دولت برداشته شد، نوبتِ فرمانبرداری و همراهی مردم می‌رسد: «فَإِذَا فَعَلْتُ ذلِکَ وَجَبَتْ لِلَّهِ عَلَیکُمُ النِّعْمَةُ، وَلِی عَلَیکُمُ الطَّاعَةُ..»
بنابراین ازمنظر امام علی، حقوق و تكاليف دولت و ملت، دو مفهوم متقابل هستند، ملت دارای حقوق‌اند و حکومت وظيفـه دارد حقوق آنان را به‌رسمیت شناخته و از اين حقوق حمايت كند و مانع تعدي و تجاوز ديگران به حقوق آنان شود. همچنان‌که دولت دارای حقوقی است و ملت نیز مکلفند حقوق دولت را به‌رسمیت شناخته و تکالیف قانونی خود نسبت به دولت را انجام دهند.
آری امیرالمومنین علیه السلام پیش و بیش از ادای حقوق مردم توسط حکومت، انتظار همراهی و تبعیت آنان را نداشت و شجاعانه و صادقانه به مردم خود و آیندگان می‌گوید: وقتی حقوق‌تان را ادا کردم، اطاعتم بر شما لازم است.
پس اول: حقوق ملت، سپس: تکالیف آنان، این است پیام حکمرانی مطلوب امام علی برای کسانی‌که دغدغه عزت، شرافت و کرامت انسانی دارند.