معجزه‌ی چوب و صدا

علی نامجو_ محمد مالمیر| صبح روز ۲۱مردادماه، ابراهیم قنبری‌مهر سازنده سازهای موسیقی، مبتکر ایرانی و از شاگردان ابوالحسن صبا، اتی‌ین واتلو و سورن آراکلیان که به «پدر سازسازی ایران» شهرت داشت، در ۹۴سالگی عازمِ عالم دیگر شد. گرچه در میان عموم مردم و حتی از سوی رسانه‌های تخصصی عرصه موسیقی ساخت ساز و فعالان عرصه سازندگی ساز، کمتر موردتوجه قرار می‌گیرد، اما نام قنبری‌مهر به‌عنوان یکی از نوابغ موسیقی در زمینه ساخت ساز به جهت تغییر و تحولات بسیار بزرگی که در این حوزه به وجود آورد، بزرگ‌ترین نوازندگان جهان را به تحسین واداشت و اهمیت کار سازندگان ساز را که بسیار تعیین‌کننده و حساس است، نمایان کرد. ابراهیم قنبری‌مهر علاوه بر تعالی و بالندگی در رشته و تخصصش که داشتنِ سازهای او برای هر نوازنده‌ای افتخار بزرگی بود، به لحاظ اخلاقی هم انسانی کامل و خوش‌نام بود و کمتر کسی را می‌توان پیدا کرد که استاد قنبری‌مهر را بشناسد و از او به نیکی یاد نکند. در این گزارش، به سراغ محمدجلیل عندلیبی، داریوش پیرنیاکان، داود گنجه‌ای و پدرام فریوسفی رفته‌ایم تا نگاهی به نقش استاد ابراهیم قنبری‌مهر در تحولات سازسازی معاصر و همچنین وجه اخلاقی و انسانی ایشان داشته باشیم:
 مهر موسیقی به قنبری مهر
محمدجلیل عندلیبی؛ نوازنده و آهنگساز نام‌آشنای کشورمان در خصوص جایگاه این استاد سازسازی به «همدلی» گفت: استاد ابراهیم قنبری‌مهر نام بزرگی در عرصه ساخت ساز است و واقعاً مهرش به موسیقی ایران را نمی‌توان نادیده گرفت. او در شیوه مدرن سازسازی در ایران ابداعات بسیاری داشت و سازسازی مدرن ایران به این استاد فرهیخته و کارهایش مدیون است.
عندلیبی ادامه داد: شاید عده‌ای از مخاطبان عرصه موسیقی ندادند که این استاد بزرگ به دلیل شرایط سخت مالی وقتی پدرش را دست داد و سر کلاس پنجم دوره ابتدایی حاضر می‌شد، مجبور به کنار گذاشتن درس‌ومشق شد و مسیر کار و فعالیت را در پیش گرفت. ابتدا حلبی‌سازی و بعدازآن آهنگری و ریخته‌گری کارهایی بودند که قنبری‌مهر تجربه کرد اما هیچ‌کدامشان را دوست نداشت. او به نجاری علاقه‌مند بود و بالأخره به این کار مشغول شد. صدای درونی، او را به فراگیری موسیقی فراخواند. آن‌قدر گشت و گشت تا بالاخره آدرس خانه استاد صبا را یافت و استاد بزرگ موسیقی ایران صبا هم ابراهیم جوان را برای آموزش ویولن پذیرفت.
 این نوازنده توانمند بیان کرد: به گفته شخص استاد قنبری‌مهر، استاد صبا هیچ‌گاه از او شهریه نگرفت و خیلی زود با هم ارتباط نزدیکی پیدا کردند. استاد قنبری‌مهر از شیوه دست‌ساز برای ساخت قسمت‌های مختلف ویولن نظیر صفحه، دسته، کلیپ، خرک و حتی موی آرشه (استفاده از موی اسب) بهره می‌برد و اصلاً از ماشین استفاده نمی‌کرد. نتیجه تجربه ساخت ساز با راهنمایی‌های استاد صبا و با فعالیت در کارگاه سازسازی وزارت فرهنگ و هنر باعث شد او در ایام جوانی تبدیل به سازنده‌ای ماهر و توانمند شود. وقتی در دوره عالی آموزش ساز در فرانسه، دیوید اویستراخ در کارگاه سازسازی، ویلن ساخت دست ابراهیم قنبری مهر را دید، از او تقدیر کرد و در دفتر آقای قنبری‌مهر یادداشتی با این مضمون نوشت: «استاد جوان با ذوق ابراهیم قنبری به شما صمیمانه تبریک می‌گویم (ساز) شما نه تنها ذوق هنری سرشار و پشتکار فوق‌العاده شما را نیز در مسئله شکل صدای ویولن نمایان می‌سازد. کمتر اتفاق می‌افتد که این خواص با هم توأم شوند؛ بنابراین از صمیم قلب موفقیت بزرگ‌تری را در آینده برای شما آرزو می‌کنم.»
خالق آثار خاطره‌انگیزی از جمله «بی‌قرار» و «کیش مهر» ادامه داد: استاد قنبری‌مهر چه در دورانی که در وزارت فرهنگ و هنر مشغول به کار بود و چه بعد از انقلاب که بازنشسته شد و کار ساخت و اصلاح ساز را در کارگاه خود پی گرفت، همواره با ابتکارات و ابداعاتی که برآمده از ذوق و خلاقیت شخصی بود روی سازهای ایرانی زیادی هم کار کرد. قیچک که سازی مربوط به منطقه بلوچستان است به دست ایشان در سه فرم سوپرانو، آلتو و باس در اصطلاح شهری شد و بعدازآن بود که در برخی ارکسترها از آن استفاده شد. ایشان تغییراتی را برای راحت‌تر کوک شدن در سازهای سه‌تار، تار و حتی سنتور به وجود آورد. فارغ از مرسوم شدن یا نشدن تغییرات و اصلاحاتی که استاد ابراهیم قنبری‌مهر روی سازها انجام داد، ایشان زحمات زیادی را در مسیر علاقه‌مندی‌اش که همان ساخت سازها بود کشید و نام خود را آن‌چنان ماندگار کرد که متخصصان عرصه موسیقی همواره آن را به خاطر خواهند داشت. بسیاری از سازندگان ساز در دوره حاضر به این‌که توانسته‌اند شاگردی در محضر استاد قنبری‌مهر را تجربه کنند، افتخار می‌کنند و آن دسته از فعالان در این صنف که مستقیماً شاگرد استاد نبوده‌اند، در مسیر و از راهی که ایشان برای ساخت ساز از آن عبور کرد، پیروی می‌کنند.
 یهودی منوهین پرسیده بود این ساز بی‌نظیر را چه کسی ساخته
داوود گنجه‌ای؛ نوازنده ویلون و کمانچه نیز در گفت‌وگو با «همدلی» با بیان این‌که استاد قنبری‌مهر بدون هیچ چشمداشتی به دیگران کمک می‌کرد، به ذکر یک خاطره از ایشان پرداخت و گفت: ایشان قبل از انقلاب، سازی هزار تکه را به من داده بودند که بعد از انقلاب از سوی صداوسیما گفته شد این ساز به‌رسم امانت نزد شما بوده و حالا باید آن ساز برگردد. وقتی ساز را تحویل دادم آقای قنبری‌مهر خبردار شد. بلافاصله سازی را که با دست پربرکت خودش ساخته بود به من هدیه داد و هیچ پولی هم از من نگرفت. شاید تعارف به نظر بیاید اما من آرزو می‌کنم که بتوانم یک‌هزارم از محاسن اخلاقی این مرد نازنین را داشته باشم.
او افزود: سال‌ها قبل که من مسئول سازهای عتیقه و گران‌قیمت در وزارت ارشاد بودم، عودی را آورده بودند که دچار مشکل شده بود. من با افتخار و با مسئولیت خودم مجوزش را صادر کردم. آن ساز را به دبی برده بودند و قیمتی روی آن گذاشته شده بود که اگر استاد قنبری‌مهر برای هر یک از سازهایش می‌خواست این مبالغ را دریافت کند زندگی‌اش هزار هزار برابر از نظر ظاهری بهتر می‌شد.
این نوازنده موسیقی عنوان کرد: سال 1346 وقتی دانشجو بودم یهودی منوهین به ایران آمد و در آنجا زمانی که ویلون ساخت دست استاد را در دستش گرفت، با تعجب گفت: «این ساز واقعاً بی‌نظیر است. سازنده‌اش کیست؟»
گنجه‌ای اظهار کرد: در یکی از دیدارهایی که به خانه استاد قنبری‌مهر رفته بودم، ایشان در منزلشان سازی داشتند که از من دعوت کردند با آن بنوازم. پرسیدند: «ساز می‌زنی گنجه‌ای جان؟» من هم گفتم: همیشه با افتخار در محضر شما ساز زده‌ام و باز هم با افتخار این کار را انجام می‌دهم. آن اجرا با سازِ ساخت دست استاد قنبری مهر خیلی هم مشهور شد و عکسش در بسیاری از فضاها منتشر شد.
 استاد قنبری‌مهر از مفاخر ایران است
پدرام فریوسفی؛ نوازنده شناخته‌شده ویلون نیز درباره هنر استاد قنبری‌مهر به «همدلی» گفت: قبل از انقلاب یهودی منوهین که برای اجرای کنسرت با ارکستر سمفونیک تهران به ایران آمده بود و مدت‌ها قبل از آن، داوید فیودورویچ اویستراخ زمانی که استاد قنبری مهر در فرانسه در حال گذراندن دوره عالی ساخت ساز بود، ساز ایشان را دیدند و مهر تأیید بر هنر این چهره اثرگذار در عرصه موسیقی در ایران زدند.
 هرچند هیچ‌گاه افتخار داشتن ساز ساختهِ دست استاد قنبری مهر را نداشته‌ام اما این را می‌دانم که به‌واقع نام ابراهیم قنبری‌مهر را باید جزء مفاخر کشورمان بدانیم؛ استادی که شاگردان زیادی در زمینه ساخت ساز دست‌پرورده او هستند.
او با بیان این‌که اصولاً هنر با خلاقیت و نبوغ ارتباط تنگاتنگی دارد، اضافه کرد: یک هنرمند آموخته‌هایش از استاد را فرا می‌گیرد اما بر اساس خلاقیت و نبوغ است که می‌تواند پیشرفت کند و در حرفه و تخصص خودش زبان‌زد بشود. با آن‌که استاد قنبری‌مهر دوره عالی سازسازی را در فرانسه گذراند اما استعداد و ذوق و علاقه ایشان باعث شد تا دوره دوساله را شش‌ماهه به پایان برساند و به ایران برگردد.
فریوسفی در پایان خاطرنشان کرد: استاد قنبری مهر سال‌ها قبل یعنی در دوره آموزش عالی در فرانسه مورد تائید و تشویق داوید اویستراخ قرار گرفت و سال‌ها قبل یهودی وقتی منوهین به تهران آمد تا با ارکستر سمفونیک تهران برنامه‌ای اجرا کند، از دیدن ساز استاد قنبری‌مهر متعجب شد اما از آن سال تا امروز چند دوره آموزشی منظم و منسجم و چند تجلیل و بزرگداشت برای استاد قنبری مهر برگزارشده است؟
 آرزوی بهترین نوازنده قرن بیستم
داریوش پیرنیاکان؛ نوازنده و مدرس موسیقی هم در خصوص وجه اخلاقی قنبری‌مهر با «همدلی» گفت‌وگو کرد و گفت: در تخصص‌ها و رشته‌های مختلف فنی، تحصیلی و هنری گاهی آدم‌هایی پیدا می‌شوند که نه‌تنها در آن تخصص یا رشته که در انسانیت هم تکامل یافته‌اند؛ استاد ابراهیم قنبری‌مهر سازنده خوش‌نام و شناخته‌شده ساز یکی از همین گوهرهاست. این وجه انسانی به گمان من در ساخت ساز هم روی ایشان و کارش اثرگذار بوده است.
او با بیان این‌که قنبری‌مهر سازهای گوناگونی را ساخته اما در زمینه ساخت ویلون از همه سرآمدتر بود، افزود: آقای قنبری مهر قبل از فراگیری نوازندگی ویلون نجار ماهر و زبردستی بود. به نقل از خود استاد، وقتی کار فراگیری نوازندگی ویلون را نزد استاد صبا آغاز کرد، استاد صبا از ایشان خواست که با توجه به تخصصش در نجاری و کار با چوب کار ساخت ساز را شروع کند. به توصیه مرحوم صبا، استاد قنبری‌مهر به این کار روی آورد و به یکی از بهترین‌ها در این عرصه بدل شد.
 سازهای مختلفی نظیر تار، سه‌تار، عود، قیچک و با مهر استاد قنبری مهر ساخته شده اما همان‌طور که پیش‌تر اشاره کردم استاد قنبری مهر در ساخت ویلن واقعاً نمونه بودند. 
تا جایی که وقتی یهودی منوهین موسیقیدان، نوازنده و رهبر ارکستر شناخته‌شده که از او با عنوان بهترین نوازنده ویلون قرن بیستم یاد می‌کنند، برای اجرای کنسرتی با ارکستر سمفونیک تهران به رهبری حشمت سنجری به ایران آمد، از ویلون‌های استاد قنبری مهر دیدن کرد و یکی از آن سازها را با خودش برد. آن‌قدر ویلون‌های استاد قنبری‌مهر در سطح عالی و ممتاز بود که حتی منوهین معروف هم دوست داشت یکی از آن‌ها را داشته باشد.
این نوازنده موسیقی افزود: به گمان من از خصوصیات تخصصی استاد قنبری‌مهر که بگذریم ایشان به لحاظ اخلاقی واقعاً برجسته بودند. 
من ایشان را یک انسان واقعی با خلق‌وخوی درویشانه می‌دیدم و هرگاه یاد ایشان می‌کنم خودبه‌خود این بیت مولانا که: «هر که را اسرار حق آموختند/مهر کردند و دهانش دوختند»، می‌افتم. ایشان هیچ‌گاه خود را درویش ننامید اما درویشی همان طریقی است که آقای قنبری‌مهر در آن گام برمی‌داشت.
 هر گاه از مرحوم صبا یاد می‌کرد از عباراتی بهره می‌گرفت که آدم از این‌همه علاقه و افتادگی آن‌هم بعد از حدود هفتادسال در عجب می‌ماند.
پیرنیاکان بیان کرد: او تغییراتی را هم در برخی سازها ایجاد کرد. مثلاً آقای قنبری مهر قیچک باس و قیچک آلتو را ساخت، سرپنجه ساز تار را هم اندکی تغییر داد تا کوک راحت‌تر انجام شود (این نوع ساز به لحاظ شکل ظاهری‌اش چندان میان نوازندگان تار جا نیفتاد)، به‌کارگیری پرده‌های فلزی در تار و سه‌تار یکی دیگری از ابداعات ایشان بود (این شیوه هم چندان فراگیر نشد چون صدای موردنظر نوازنده‌ها را ایجاد نمی‌کرد).
 نکته قابل‌توجه درباره استاد قنبری مهر شهامت و بهره‌گیری از طبع نوآورانه‌ای بود که امکان آزمون راه‌های جدیدی را به ایشان داد.
او در پایان خاطرنشان کرد: آقای قنبری مهر روی شیوه کاری سازندگان ساز به‌ویژه در زمینه ساخت ویلون تأثیرات به سزایی داشت تا جایی که به‌جرئت می‌توان گفت همه‌کسانی که بعد از او اقدام به ساخت ویلون کرده‌اند یا از شاگردان استاد بوده‌اند یا از شیوه ساخت ساز او پیروی کرده‌اند. آشنایی روانشاد قنبری مهر با نوازندگی ویلون بسیار در شیوه ساخت ساز برای خود استاد اثرگذار بوده است.
 چون سازهایی را که می‌ساخت، امتحان می‌کرد و می‌توانست تشخیص دهد که صدادهی ساز در حد مطلوب هست یا خیر، همان‌طور که اغلب سازندگان سازی که با نوازندگی آشنایی داشتند سازهای بهتری را هم ساختند.
حالا که ابراهیم قنبری مهر پیش از فرارسیدن نیمه دوم دهه نهم زندگی، از میان ما رفته، خوب است مدیران عرصه هنر و به‌ویژه موسیقی در طول سال‌های گذشته در گفت‌وگو با رسانه‌ها توضیح بدهند برای پاسداشت دستاوردهای مهم این استاد بی‌بدیل چه کرده‌اند و چه برنامه‌هایی برای انتقال تجربیات مهم و بی‌مانند این هنرمند نامدار به جوان‌ترهایی دارند که بناست جا پای او بگذارند و روزی ابراهیم قنبری‌مهرهای دیگری برای هنر سازسازی در ایران پهناور بشوند. 
قنبری مهر بزرگ بعد از سال‌ها خدمت به هنر این ملک، سرانجام دیروز در بهشت سکینه کرج به خاک سپرده شد.