شکاف ظریف در بدنه دولت

همدلی| آفاق فقیهی: بعد از استعفای شبانه «محمدجواد ظریف» دیپلمات کهنه‌کار و مدافع تغییردر دولت پزشکیان، یکشنبه شب، زلزله‌ای چند ریشتری فضای سیاسی ایران را تکان داد. گرچه بعد از معرفی کابینه واکنش‌های زودهنگام و نقد وزرا وارد مرحله جدیدی شد، اماحجم واکنش‌ها به استعفای ظریف غیرقابل پیش‌بینی‌ترین شرایط برای دولت پزشکیان بود. اینطور که معلوم است این دولت در حال تبدیل شدن به دولتی غیرقابل پیش‌بینی است. از انتخابات زودرس بعد از حادثه بالگرد تا مطرح شدن نام پزشکیان و ریاست‌جمهوری او و ترور هنیه چند ساعت بعد از تحلیف اینگونه برمی‌آید که،دولت چهاردهم، پیچ دشواری را باید طی کند. این پیچ دشوار هر روز یک بحران سیاسی و اقتصادی به همراه خواهد داشت؛ تندروها از یکسو و توقعات مردمی از سوی دیگر. اما کناره‌گیری ظریف ظاهرا کابینه پزشکیان را وارد مرحله جدیدتری خواهد کرد. همزمان موضوع استعفای ظریف با واکنش‌های متنوعی رو به رو شده است.
احمد زیدآبادی، فعال سیاسی خطاب به ظریف اینطور نوشته که« پزشکیان را روی میدان مین فرستادند و قبل از اینکه حتی مینی منفجر شود، او را نه فقط وسط معرکه به حال خود رها کردند بلکه به رگبار هم بسته‌اند! این نوع سیاست‌ورزی هر نوع حکمرانی در این مملکت را به امری غیرممکن تبدیل می‌کند! خب حالا به فرض پزشکیان را پاک از اعتبار انداختید. بعدش چی؟ می‌خواهید چه کنید؟» اما سوال این است که اعتبار رئیس‌جمهور به سکوت و سر درخفا بردن است یا نقد شرایط موجود و روشن کردن فضایی که او در آن قدم نهاده است؟ در این باره نظرات گوناگونی وجود دارد که هر یک از آنها منطقی به نظر می‌رسد.
پیامدهای رفتن ظریف
محمد جواد ظریف چند ساعت بعد از اعلام کابینه به مجلس در توئیتی مخالفت خود را با کابینه اعلامی علنی کرد و از دولت پزشکیان استعفا داد. رفتن ظریف در وهله اول به منزله از دست رفتن برخی امیدها به گشایش در سیاست خارجی بود. در حالیکه امیدها برای گشایش در سیاست خارجی به واسطه حضور او در کابینه تقویت شده بود و در رقابت‌های انتخاباتی توانسته بود موج اول حمایت از پزشکیان را ایجاد کند، یک استعفای غیرمنتظره ابهام و تردیدها را در افکارعمومی افزایش داد. مسئله این است؛ ظریف که به عنوان نماد تغییر وضعیت موجود بارها در رقابت‌های انتخاباتی اعلام کرده بود «نباید اینگونه فکر کنیم که رای ما تاثیری در تغییر شرایط ندارد» و اینکه «خیلی فرق دارد چه کسی رئیس‌جمهور باشد»، حالا به اولین خروجی کابینه تبدیل شده است. او با این گریز از میدان سیاست سوال مهمی را برای مردم ایجاد کرده که آیا واقعا فرقی دارد که چه کسی رئیس‌جمهور ایران باشد؟  شاید خیلی شتابزده به نظر برسد که بخواهیم نتیجه بگیریم با محمد جواد ظریف، دیپلمات کارکشته و معمار برجام را زیر سوال ببریم اما معرفی کابینه دولت پزشکیان که شوک اولیه به فضای سیاسی بود، در طول 24 ساعت گذشته بسیاری از فعالان سیاسی و هواداران پزشکیان را به نقد واداشته است. ظریف در توئیت خود اینگونه عنوان کرده که« از ۱۹ وزیری که معرفی شدند، سه نفر نامزد نخست، ۶ نفر نامزد دوم یا سوم و یک نفر نامزد پنجم کمیته‌ها و یا شورای راهبری بودند. بارها گفته‌بودم که انتخاب اعضای دولت، حق رئیس‌جمهور است و شورای راهبری و کمیته‌ها نهاد مشورتی هستند. از ایشان سپاسگزارم که این افتخار را به بنده دادند که در این تجربه جدید و ابتکار شجاعانه، مشارکتی داشته باشم. از دوستانم در کمیته‌ها و شورای راهبری نیز سپاسگزارم که چهار هفته شبانه روز کوشیدند و بیش از هزار نامزد را بررسی کردند، تا نتیجه را به رئیس جمهور محترم ارائه کنیم.»
گلایه‌های ظریف
ظریف درقالب یک گلایه‌ نوشت: «از نتیجه کار خود رضایت ندارم و از این‌که نتوانستم به شکل شایسته‌ای نظر کارشناسی کمیته‌ها و حضور بانوان، جوانان و اقوام را آن‌گونه که که وعده داده‌ بودم به نتیجه برسانم، شرمنده‌ام. البته هنوز برخی معاونت‌های رئیس‌جمهور باقی مانده که امید است این کاستی کمی جبران شود.» او افزود: «به هر حال، این اولین تجربه و پر از کاستی بود و بی‌گمان در آینده بهبود خواهد یافت. ولی در کنار مشکلات دیگر، برای بنده ادامه راه در دانشگاه را رقم زد. در پیشگاه مرم بزرگ ایران برای ناتوانی خود در پیگیری امور در دالان‌های سیاست داخلی پوزش می‌خواهم. برخی بنده را زودرنج دانسته‌اند. گمان می‌کنم در دوازده سال گذشته در برابر هجمه‌های بی‌سابقه، بیش از بسیاری از مدعیان، صبر و مقاومت نشان داده‌باشم، ولی نسبت به نگرش و نگرانی مردم حساسیت فراوان دارم.»
این سخنان ظریف و اعلام تلویحی استعفایش، بعد از نقدهای پرالتهاب در رابطه با معرفی اعضای کابینه بدون اعلام دلیل و واکنش نبود.مینو خالقی، فعال سیاسی بلافاصله بعد از توئیت ظریف، دلیل اصلی استعفای او را چالش بر سر انتخاب کابینه عنوان کرد و نوشت: «دکتر ظریف دیشب برای گزینه پیشنهادی وزارت کشور جنگید و توفیقی نیافت. امشب اعلام عدم حضور در کابینه نمود تا مسئولیت انتخاب‌هایی که به او و کمیته ها ارتباطی نداشت بر دوشش نباشد. نمی‌دانم رئیس جمهور بر حضورش اصرار می ورزد یا نه؟ اما پاسخ این میزان تلاش و میهن دوستی این نبود!»
واکنش‌های انتقادی
اما در واکنش به این استعفا «حسام‌الدین آشنا» در حساب توییتر خود نوشت: «قانون کشور را از خدمات این افراد در مشاغل بالای دولتی محروم کرد؛ ۱. سفیران،دانشجویان، مأموران دولتی و کارآفرینانی که در برخی کشورهای خارجی صاحب فرزند شده‌اند.۲. ایرانیانی که در برخی کشورهای خارجی متولد شده‌اند.این قانون قابل اصلاح است اما آثار سرمایه‌سوز آن قابل جبران نیست.»
این توئیت «حسام‌الدین آشنا» البته با توئیت دیگری از سوی «حمید رسایی» قرابت معنایی داشت و شفافیت بیشتری به موضوع داد. حمید رسایی بعد از استعفای ظریف اینگونه اظهار نظر کرد که: «مطابق ماده۲ قانون نحوه انتصاب اشخاص درمشاغل حساس، انتصاب اشخاص ذیل در پست‌های حساس (معاون رئیس‌جمهور) ممنوع است: الف ـ کسانی که خود، فرزندان یا همسرشان تابعیت مضاعف دارند. چنین انتصابی ملغی واستمرار آن جرم تلقی شده. لطفا استعفای_اجباری خودتان را مثل روغن ریخته نذر امامزاده نکنید.»
اما ظریف این موضوع را از اساس تکذیب کرد و نوشت: «همسر و فرزندانم در ایران هستند و یک متر مسکن در خارج از کشور ندارم.هیچ نهادی هم مخالف حضور من نبوده است.»
با اینکه دلیل اصلی رفتن ظریف با دو روایت متفاوت در هاله ابهام بوده اما این استعفا موجب شد بسیاری از همکاران قدیمی و سیاسیون نسبت به خلا این دیپلمات ابراز نگرانی کنند. «آذری جهرمی» نیز در واکنش به استعفای ظریف نوشت: «شهادت می‌دهم که او برای ایران از خود و خانواده‌اش گذشت. ظریف خار چشم صهیونیستهاست و آمریکا تحریمش کرد تا اثرگذاریش برای ایران را بکاهد؛ چرا باید با خودتحریمی، ایران از خدماتش محروم شود؟»
اما شاید نکته جالب استعفای ظریف توئیت «رشید داوودی» و پاسخ پسر پزشکیان بود. رشید داوودی بعد از استعفای ظریف در توصیه‌ای به پزشکیان از او خواست از همین آغاز کار، برای موفق شدن و کارآمدی، منتقدان صریح و دلسوز را دور خود جمع کند نه متملقان تاییدگر چاپلوس را. اما پسر پزشکیان در پاسخ او نوشت:« آنچه که امروز مهم‌تر از منتقد دلسوز و صریح یا متملق چاپلوس است، وجود افرادی است که اولا واقع‌بین باشند، دوما جامع‌نگر باشند، و سوم اینکه به اجماع‌سازی معتقد باشند.» با این شرایط و اظهارنظرها باید اینطور نتیجه گرفت که دولت پزشکیان در آغاز راه با مقدوراتی مواجه شده که به زعم برخی نزدیکانش نیاز به ترسیم سیاسی جدیدتری از خاستگاه آرای او دارد. نبودن ظریف نشان از گسست و شکافی است که در بدنه دولت ایجاد شده و می‌تواند در آینده پزشکیان را به سمت اصولگرایان هل دهد و هوادارنش را به نقش منتقدان سرسخت درآورد. نبود ظریف در کابینه چشم‌انداز سیاست خارجی را نیز در هاله ابهام قرار خواهد داد. بدون تردید حضور او در کابینه صرفا به عنوان یک معاون نیست، بلکه خاستگاه آرایی است که او برای رسیدن به آن موج اولیه را در فضای بسته سیاسی ایجاد کرد. نبود سدشکن‌ها در آینده چه عواقبی برای دولت چهاردهم خواهد داشت؟ سوالی است که پاسخ‌های آن به مرور در جامعه تزریق خواهد شد.