گردش به شرق؛ آزاد

همدلی|  محسن رفیق: مذاکرات هسته‌ای ایران با طرفین غربی همواره با حمایت‌ها و خوش‌بینی‌هایی نمایشی از سوی روسیه و چین همراه بوده است. این دو کشور با اینکه بارها و بارها در شورای امنیت سازمان ملل، بر خلاف منافع ایران رای داده و عملاً در کنار سایر شرکای استراتژیک خود ایستاده‌اند اما همواره در سیاست‌های اعلامی، عملکرد ایران را تأیید کرده و به نتیجه رسیدن مذاکرات هسته‌ای و حذف تحریم‌ها علیه ایران را خواستار شده‌اند. این در شرایطی است که در پایان دولت گذشته، وزیر خارجه پیشین نسبت به رویکرد این دو کشور در برابر ایران هشدار داده و از برخی کارشکنی‌های آنان در مذاکرات هسته‌ای خبر داده بود. بااین‌حال به نظر می‌رسد دولت جدید با بازتر کردن بیشتر فضا برای این دو کشور و عقد قراردادهای چندین ساله، تقویت نگاه به شرق و افزایش تحکیم روابط خود با چین و روسیه را در دستور کار قرار داده است. در همین حال،‌ فرآیند جدید مذاکرات میان ایران و ۱+۴ در حالی دور سوم خود را در وین ادامه می‌دهد که تغییرات زیادی را نسبت به گذشته، چه در مذاکرات منتج به برجام و چه در شش دور مذاکرات پیش از انتخاب دولت سیزدهم شاهد است. یکی از مهم‌ترین تغییرات در فضای حاکم بر مذاکرات جاری نسبت به گذشته، تغییر نقش روسیه و چین و ایفای نقش مثبت و حمایتی آنان نسبت به ایران است، موضوعی که بنابر اظهارات محمدجواد ظریف در فایل صوتی که پیش از انتخابات اخیر ریاست جمهوری از او منتشر شد، در جریان مذاکرات برجام شمایل دیگری داشت. ظریف در آن مصاحبه درباره نقش روسیه در مذاکرات می‌گوید: «روسیه در هفته آخر مذاکرات برجام حداکثر تلاش خود را کرد که برجام به نتیجه نرسد و همان‌طور که می‌بینید در آن عکس معروف نیز وزیر خارجه روسیه نیست. روس‌ها فکر نمی‌کردند که برجام به نتیجه برسد.» اگر سخنان وزیر سابق امور خارجه را که هیچ‌گاه تکذیبشان نکرد قرین به صحت بدانیم، باید بپذیریم که نقش و کارکرد مسکو و پکن در مذاکرات جدید دست‌خوش تغییرات زیادی شده است. بااین‌وجود به نظر می‌رسد که استقرار دولت سیزدهم و تعامل جدی با این دو کشور و ایجاد باور در پکن و مسکو نسبت به اینکه رویکرد همکاری با شرق از سوی دولت سیزدهم جدی و واقعی است، آن‌ها را به همکاری نزدیک با ایران ترغیب کرده است. به گزارش نور نیوز، چین و روسیه در گذشته احساس می‌کردند که دولت ایران آن‌ها را ابزاری برای بهبود روابط خود با غرب می‌داند و پس از برجام هم در جلسات با مقامات ایران به این موضوع صراحتاً اشاره‌کرده بودند، اما شرایط فعلی و سیاست‌های اعلامی و اعمالی دولت سیزدهم این تلقی را تغییر داده است. بر این اساس، اتخاذ رویکرد رسانه‌ای کاملاً متفاوت از سوی اولیانوف، نماینده روسیه در مذاکرات که عملاً به سخنگوی غیر رسمی آوردگاه وین تبدیل‌شده نشان می‌دهد که روسیه اصرار دارد از طریق او، نقش سازنده و حمایتی خود نسبت به پیشبرد مذاکرات و دستیابی به توافق را در معرض نگاه همگان قرار دهد. دراین‌بین، یکی از مسائل مهم که در موضوع مذاکرات ایران و ۱+۴ موردتوجه قرار می‌گیرد، موضع چین در قبال سیاست جدید ایران است. بعد از اولین دور مذاکرات جدید وین، «ژائو لیجیان» سخنگوی وزارت خارجه چین مواضع سختی در حمایت از ایران در مذاکرات هسته‌ای گرفته است. او اعلام کرده که امریکا به‌عنوان آغازگر بحران هسته‌ای ایران باید تمامی تحریم‌های یک‌جانبه غیرقانونی علیه ایران، چین و سایر طرف‌های ثالث را لغو کند. بررسی روند مواضع چین نشان می‌دهد که این موضع سیاست اصولی چین در ماه‌های اخیر بوده و آن را بارها تکرار کرده است. سیاستی که چین به‌عنوان یکی از طرفین توافق هسته‌ای برجام به‌طورجدی آن را پیگیری می‌کند این است که آمریکا و ایران را به اجرای کامل و مؤثر برجام بازگرداند. چین، آمریکا را به‌عنوان طرفی که یک‌جانبه از توافق هسته‌ای با ایران خارج‌شده، آغازگر بحران هسته‌ای ایران می‌داند. چین اعلام کرده که وضعیت کنونی موضع ایران بدون شک ناشی از خروج امریکا از برجام و سیاست فشار حداکثری آن علیه ایران است و ایران به‌عنوان یک قربانی متعاقباً مجبور شده است تعهدات خود را در اجرای برجام به‌عنوان یک اقدام متقابل کاهش دهد. وانگ کوان نماینده چین در سازمان‌های بین‌المللی مستقر در وین و نماینده چین در مذاکرات هسته‌ای ایران پیش‌ازاین گفته بود که ما در چین ضرب‌المثلی داریم که می‌گوید «کسی که گره می‌زند باید کسی باشد که بتواند آن را باز کند»، لذا برای شکستن بن‌بست کنونی مسئله هسته‌ای ایران، ضروری است که ایالات‌متحده ابتدا با لغو تمامی تحریم‌های غیرقانونی و یک‌جانبه به برجام بازگردد. بر اساس ایده پکن، آمریکا باید تمامی تحریم‌های یک‌جانبه غیرقانونی علیه ایران و تدابیر قضایی بلندمدت ناشی از آن را ازجمله تحریم‌های اعمال‌شده بر چین و سایر طرف‌های ثالث لغو کند و سپس ایران باید بر این اساس به تعهدات هسته‌ای خود عمل کند. فاطمه فهیمی، کارشناس مسائل بین‌الملل، در این زمینه در روزنامه ایران می‌نویسد: «چین می‌داند که توسعه تحریم‌های یک‌جانبه آمریکا علیه ایران و به‌تبع آن توسعه تحریم‌های اشخاص ثالث ناشی از تحریم ایران عرصه را برای مبادلات بین‌المللی در همه جای جهان و خصوصاً چین تنگ می‌کند. متعارف شدن تحریم‌های یک‌جانبه و فارغ از تصمیمات سازمان ملل برای امریکا تحریم را به ابزاری تبدیل می‌کند تا هر حرکتی را که امریکا آن را به ضرر خود می‌بیند در دایره تحریم‌های خود درآورد و در واقع تحریم را به ابزاری کم‌ضرر و پرفایده جایگزین مداخلات دیگر خود در امور کشورهای دیگر کند. لذا چین با حمایت از ایران در رفع تحریم‌های یک‌جانبه آمریکا تلاش می‌کند تا با ترویج چندجانبه‌گرایی با یک‌جانبه‌گرایی‌های آمریکا در حوزه تحریمی مقابله کند.» فهیمی همچنین معتقد است: «آمریکا و سایر طرف‌های غربی با علم به اینکه ایستادن چین در سمت ایران می‌تواند موضع ایران را قوی‌تر کند در این دور از مذاکرات بسیار تلاش می‌کنند تا چین و روسیه را از ایران جدا و با خود همراه کنند. تلاش‌های دیپلماتیک آمریکا در چند ماه اخیر برای متقاعد کردن چین برای عدم خرید نفت از ایران و منزوی کردن آن، بخش دیگری از تلاش‌های آمریکا برای جدا کردن چین از ایران بود.» از سوی دیگر علی بیگدلی، کارشناس روابط بین‌الملل بر این باور است که برای مهار خشونت آمریکا، رفتن به دامن روسیه و چین از سوی ایران، کار دقیقی نیست چون آن‌ها قادر نیستند کاری برای ما کنند. بیگلری در گفت‌وگو با روزنامه آرمان می‌گوید: «روسیه با مسئله اوکراین مواجه است و چین مسئله تایوان را دارد، ازاین‌رو به‌شدت تحت‌فشار غرب هستند و هر روز سطح تحریم‌ها برای هر دو کشور افزایش پیدا می‌کند. در حقیقت هیچ‌کدام از این دو کشور جرات نمی‌کنند با همه این اوصاف و با توجه به این شرایط، خیلی دروازه‌های محبتشان را به سمت ایران باز کنند و درواقع اصلاً برایشان امکان‌پذیر نیست. بعید به نظر می‌رسد که چین و روسیه خیلی سخاوتمندانه بخواهند بعد از برجام از ما حمایت قاطع کنند. ازاین‌رو ایران نباید خود را به دامن روسیه و چین بیندازند.» این در شرایطی است که باوجودآنکه دیگر طرفین اروپایی برجام بارها روند مذاکرات را کند و بدون نتیجه دانسته‌اند، میخائیل اولیانوف، نماینده روسیه در مذاکرات، همواره گفت‌وگوها را مؤثر و سازنده دانسته و بر حمایت از مواضع ایران تأکید کرده است. در ارتباط با این نقش حمایتی روس‌ها، الهه کولایی استاد مطالعات منطقه‌ای دانشگاه تهران و بنیان‌گذار موسسه مطالعات اوراسیا در این دانشگاه می‌گوید: «روسیه حتی از دوران اتحاد شوروی، از رویارویی ایران و آمریکا بهره برده است و برای ادامه آن نیز می‌کوشد. البته از سوی دیگر روسیه باوجود همه اختلاف‌نظرهای جدی با اروپا و آمریکا، مایل نیست ایران زیر تیغ تحریم‌های شورای امنیت قرار بگیرد؛ زیرا این وضع به سود روابط تجاری و فنی آن با ایران نیست. سیاست روسیه در اصل حفظ بحران‌هایی است که قابل‌کنترل باشد. بحران‌هایی که مدیریت آن با روسیه باشد و مانع از بهبود روابط ایران و غرب شود.»
الهه کولایی همچنین به خبرنگار یورونیوز می‌گوید: «ایران می‌تواند رقیبی جدی برای روسیه در بازار گاز صادراتی جهان باشد. این موضوع نه‌تنها در مورد اروپا، بلکه در حوزه آسیای مرکزی و قفقاز هم بسیار اهمیت دارد؛ بنابراین نوع رابطه ایران با اروپا و آمریکا برای روسیه بسیار قابل‌توجه است. روسیه کشوری بسیار تأثیرگذار در گفت‌وگوهای کنونی در وین است که رفتارهایش در میانه رقابت و همکاری شکل می‌گیرد. بااین‌حال روسیه بسیار علاقه‌مند‌است که ایران در فضای بین‌المللی، به سبب تحریم‌ها، از توسعه روابط با خود این کشور بازنماند؛ اما هیچ‌گاه فضای رقابت-همکاری بین ایران و روسیه در زمینه‌های مختلف ازجمله صنایع نفت و گاز را نیز نباید فراموش کرد.»
بااین‌وجود علی واعظ، عضو گروه بین‌المللی بحران که سال‌ها با راب مالی نماینده ویژه آمریکا در امور ایران در دولت بایدن کار کرده، به نقش روسیه خوش‌بین است و در این زمینه به یورونیوز می‌گوید: «روسیه همچنان نقش یک میانجی بین ایران و غرب را ایفا می‌کند و به گمان من به دنبال این است که توافق احیا بشود چراکه گزینه‌های جایگزین برای روسیه به‌هیچ‌وجه جذابیت ندارند. اگر ایران به‌سوی سلاح هسته‌ای برود این امکان وجود دارد که برخی بازیگران دیگر و همسایگان روسیه نظیر ترکیه و حتی آذربایجان نیز بخواهند به این سمت بروند یا کشورهای عربی خلیج‌فارس و این برای روسیه واقعاً یک دردسر بزرگ خواهد بود؛ یا اینکه یک‌بار دیگر شاهد درگیری و حضور نظامی آمریکا در حیات خلوت خودش خواهد بود که آن‌هم برای روسیه تبعات منفی دارد، بنابراین روسیه واقعاً به دنبال احیای برجام هست.»
به‌هرروی اگرچه دولت جدید در چارچوب نگاه راهبردی همکاری با شرق در پی آن است تا از ظرفیت روسیه و چین برای پیشبرد مذاکرات و دستیابی به یک توافق خوب بهره‌مند شده و از فرصت ایجادشده برای تحکیم هرچه بیشتر مناسبات جدید با قدرت‌های نیمه شرقی جهان بر اساس تعریف منافع مشترک و بلندمدت استفاده کند، اما بااین‌حال نمی‌توان سیاست‌های منفعت‌طلبانه قدرت‌های بزرگی مانند چین و روسیه را ازنظر پنهان داشت. برنامه‌ریزی برای سفر رئیسی به روسیه و حسین امیرعبداللهیان به چین و تمایل برای عقد قراردادهای بلندمدت با این کشورها، آن‌هم تنها در همین شش‌ماهه نخستِ استقرار دولت جدید، نمایانگر اتخاذ چارچوب راهبرد کلان نگاه به شرق در دولت سیزدهم دارد که البته با انتقادات بسیاری نیز در بین ناظران سیاسی داخلی روبه‌رو بوده است. به عقیده آنان،‌ تاریخ سیاست‌ورزی چین و روسیه در قبال ایران لبریز از نمونه‌هایی است که نشان‌دهنده سوء‌استفاده این دو کشور از اعتماد بیش‌ازحد ایرانیان به آنان بوده است.