دغدغه‌ها و مطالبات در حوزه شهرسازی

شهرسازی و حوزه‌های مرتبط با آن نظیر برنامه‌ریزی و طراحی شهری، برنامه‌ریزی منطقه‌ای، مدیریت شهری و ... از جمله عرصه‌هایی است که به دلیل ماهیت و ذات وجودیشان با جوانب مختلف زندگی مردم سر و کار دارند. زیرا عرصه شهرسازی به تدبیر و مدیریت چگونگی زندگی انسان‌ها در شهرها پرداخته و مدیران و برنامه‌ریزان شهری به دنبال آن هستند که در قالب طرح‌ها و برنامه‌های مختلف فضایی بهتر برای زیست مردم در سکونتگاه‌های شهری و روستایی ایجاد کنند. در این بین، یکی از عواملی که می‌تواند به نحو قابل توجهی در موفقیت و یا عدم موفقیت ایشان تاثیرگذار باشد، مشارکت واقعی گروه‌های ذینفع و ذینفوذ و به ویژه مردم است؛ زیرا سازمان‌های مردم‌نهاد و فعالان شهری و مردم محلی بسیار بیشتر از مدیران و تصمیم گیران نسبت به مسائل و مشکلات واقعی جوامع آشنایی دارند و از سوی دیگر، این مردم هستند که قرار است در فضاها عمومی و خصوصی ایجاد شده در شهرها زندگی کرده و طبعا رضایت و یا عدم رضایت ایشان از فضایی که در آن زیست می‌کنند، در موفق بودن نظام شهرسازی جامعه تاثیرگذار است. در همین راستا، اتخاذ رویکرد اجتماع‌محور مبتنی بر پذیرش و حمایت و تصمیم‌گیری از پایین به بالا که می‌بایست جایگزین نگاه تمرکزگرا و سیاسی (و امنیتی) و روش‌های ضربتی و سلبی شود، یکی از ضرورت هاست که باید از سوی مدیران نظام شهرسازی (به ویژه در معاونت شهرسازی و معماری وزارت راه و شهرسازی) مورد توجه قرار گیرد. در همین راستا، یکی دیگر از عوامل مهم جهت جلب مشارکت مردمی، احترام واقعی به حقوق انسان‌ها (فارغ از جنسیت، سن، نژاد، قوم و مذهبی) و رعایت حقوق شهروندی است که باید سرلوحه تمامی تصمیم‌گیری‌ها در طرح‌ها و برنامه‌های شهری (منطقه ای) قرار گرفته و از این طریق، از تضییع احتمالی حقوق اقلیت‌ها، مهاجران و سایر گروه‌ها جلوگیری شود. سابقه کاری وزیر محترم راه و شهرسازی (در دوره تصدی معاونت شهرسازی و معماری و دبیر شورایعالی شهرسازی و معماری ایران) گویای آن است که ایشان به شدت به جلب مشارکت واقعی مردم و سازمان‌های مردم نهاد توجه و اهتمام داشته اند. بنابراین، انتظار می‌رود که امر مهم در انتخاب مدیران ایشان در حوزه‌های مختلف مورد توجه قرار گرفته و افرادی برای تصدی امور انتخاب شوند که به مشارکت واقعی مردم توجه داشته باشند.
اهمیت جلب مشارکت واقعی مردم به حدی است که شاید بتوان گفت طی سال‌های اخیر، یکی از راهبردهای اصلی برای نوسازی و بازآفرینی بافت‌های فرسوده، تاریخی و حاشیه‌نشین شهرها، مشارکت ساکنان این عرصه‌های مسئله‌دار شهری در برنامه ریزی‌ها و تصمیمگیری‌هاست. البته توجه و لزوم اقدام متناسب و درست در خصوص بازآفرینی و نوسازی محلات مسئله‌دار شهری (ورای موضوع مشارکت)، یکی از موضوعاتی که در ادوار مختلف مدیریتی در وزارت راه و شهرسازی مورد توجه مدیران و تصمیم‌سازان و تصمیم‌گیران در وزارت راه و شهرسازی بوده و انتظار می‌رود این عرصه در دوره وزارت خانم دکتر صادق مالواجرد مورد توجه مضاعف قرار گیرد؛ زیرا بخش قابل توجهی از جمعیت کشور در محلات فرسوده، ناپایدار، مسئله‌دار و حاشیه‌نشین سکونت داشته که از همین جهت، کیفیت زندگی ایشان با چالش‌های متعددی روبروست.
شفافیت و دسترسی آزاد و عمومی به اطلاعات طرح‌ها، ضوابط، پروژه‌ها، و مصوبات (به‌ طور کامل و برخط) یکی دیگر از مطالبات و ضرورتهایی است که می‌بایست در دستورکار مدیران نظام شهرسازی کشور قرار گیرد. زیرا به واسطه این گونه اقدامات شفافیت‌زا؛ مشارکت عملی و حقیقی سازمان‌های مردم‌نهاد و سازمان‌های اجتماع‌محور محلی در زمینه تصمیم‌سازی، تصمیم‌گیری، اجرا، و حتی دیده‌بانی و نظارت بر عملکرد مدیران و تصمیم‌گیران افزایش یافته که به واسطه آن کیفیت تصمیم‌ها افزایش یافته و از سوی دیگر، از فسادهای سیستمی و یا رانت‌خواری‌ها در عرصه شهرسازی و برنامه‌ریزی اراضی شهری جلوگیری می‌شود.  
اما ورای رویکردهای فوق الذکر برای جلب مشارکت مردمی و ارتقای شفافیت، یکی از  مسائل و چالش‌های حال حاضر در نظام شهرنشینی کشور و حتی سکونت‌گاه‌های روستایی در ایران، تغییر کاربری اراضی باز، سبز، باغ‌ها و زراعی (و حتی اراضی منابع طبیعی در خارج از حریم و داخل حریم شهرها) به کاربری‌های انتفاعی است که به تبعِ آن، مخاطرات جدی محیط‌زیستی کشور شامل بحران‌های خشکسالی، فرسایش، فرونشست، بحران بیابان‌زایی، تنش آبی و تغییرات اقلیمی در شهرها تشدید شده است. برای رفع اساسی و بنیادین این موضوعات، می‌بایست به ارتقاء نظام برنامه‌ریزی منطقه‌ای و آمایش سرزمین در کشور به‌عنوان یک رویکرد اساسی توجه کرد؛ زیرا در شرایط کنونی و بدون برنامه‌های آمایش سرزمینی، بخش قابل توجهی از جمعیت کشور از روستاها و شهرهای کوچک به مناطق پرجمعیت و کلانشهرهای کشور مهاجرت کرده که در نتیجه، کلانشهرها و مناطق مادرشهری (نظیر تهران، مشهد، اصفهان، تبریز و ...) با سیل جمعیت مهاجر مواجه شده است. نتیجه اینکه بسیاری از مناطق کلانشهری کشور با چالش‌های محیط زیستی متعدد درگیر شده‌اند. یکی دیگر از راهکارها جهت حفظ اراضی سبز (همچون باغات و اراضی زراعی) و عرصه‌های باز شهری، جلوگیری از تغییر کاربری این اراضی در نهادهایی همچون شورایعالی شهرسازی و معماری ایران و یا کمیسیون‌های ماده 5 استان‌هاست. در همین راستا، لازم است که بعضی از قوانین و مقررات در حوزه شهرسازی و معماری به صورت اساسی مورد اصلاح و تجدیدنظر قرار گرفته تا حقوق و منافع مالکین خصوصی باغها و اراضی زراعی واقع در محدوده و حریم شهرها تأمین شده که در نهایت، مجموعه این اقدامات سبب خواهد شد این منابع طبیعی ارزشمند برای مردم ساکن در شهرها حفظ شود.

با توجه به موارد فوق‌الذکر، به نظر می‌رسد که خانم دکتر فرزانه صادق مالواجرد به‌عنوان وزیر راه و شهرسازی با چالش‌های قابل توجه و اساسی مواجه باشد که قرار نیست طی 4 سال دوره وزارت همه این مسائل رفع گردد اما ایشان می‌توانند با اتخاذ راهبردها و سیاست‌های مناسب در بسیاری از موارد، از شدت مسائل کاسته و یا از تشدید آنها جلوگیری نماید. در این راه، تجربه سال‌های متمادی فعالیت ایشان در حوزه کارشناسی و مدیریتی در وزارت راه و شهرسازی و شهرداری تهران و حسن شهرت و عملکرد ایشان در پستهای مدیریتی قبلی، می‌تواند راهگشا بوده و دوره وزارت ایشان به یکی از درخشان‌ترین دورههای مدیریتی وزارت راه و شهرسازی تبدیل نماید. امید اینکه ایشان ضمن بهره‌مندی از تجربه صاحب‌نظران حوزه‌های شهرسازی، معماری، راه و زیرساخت‌های عمرانی، از چرخه‌های تکراری مدیریتی پرهیز کرده و از نیروهای با انگیزه، جوان، متخصص و خلاق برای سمت‌های مدیریتی کمک گیرند. از این جهت که ایشان خود یکی از وزیران جوان پیشنهادی رئیس جمهور محترم در دولت چهاردهم هستند و با تیم مدیریتی چالاک و در عین حال متخصص خود بتوانند بر مشکلات موجود در عرصه‌های مختلف حوزه شهرسازی فائق آیند. شاید بتوان گفت جذب نخبگان حوزه‌های شهرسازی و معماری و حتی علوم اجتماعی به وزارت راه و شهرسازی می‌تواند به‌عنوان یکی از مهمترین عوامل موفقیت و بهبود عملکرد این وزارتخانه در سال‌های آتی در حوزه راهبردی شهرسازی و عرصه‌های مرتبط با آن محسوب شود. اهمیت بهره‌گیری از نیروهای جوان، متخصص، نخبه و باانگیزه به حدی است که این موضوع به دفعات در سخنان مقام معظم رهبری (مدظله العالی) و همچنین رئیس جمهور محترم مورد تأکید قرار گرفته است.
همچنین به نظر میرسد جهت تحقق هرچه بیشتر شعار رئیس جمهور محترم مبنی بر پایبندی به قانون، میبایست وزارت راه و شهرسازی توجه مضاعف به قوانین، ضوابط و مقررات شهری (نظیر طرح‌های جامع شهری و سایر اسناد فرادستی مصوب و ملاک عمل) را ملاک راه خود قرار دهد. در این راه، هر یک از نهادهای ذیمدخل همچون شهرداری‌ها که از قوانین و مقررات موضوعه تخطی نموده، با برخورد قانونی و قاطع وزارت راه و شهرسازی و تیم مدیریتی شورایعالی شهرسازی و معماری ایران مواجه شوند. تا از این طریق فعالیتهای سوداگرانه همچون تراکم فروشی و تغییر کاربری اراضی سبز، باز و کاربریهای خدمات عمومی به کاربری‌های انتفاعی کاهش یابد. این گونه اقدامات باعث می‌شود که وزارت راه و شهرسازی و شورایعالی شهرسازی و معماری ایران بتواند جایگاه واقعی خود را بیش از پیش ارتقاء داده و از اقدامات غیرقانونی بعضی اشخاص حقیقی و یا حقوقی جلوگیری کنند.
به امید یه هوای تازه‌تر ...