تولید زعفران گلخانه‌ای آینده کشت زعفران ایران است

همدلی| شیروان یاری: زعفران سلطان ادویه دنیاست و قطب تولید این طلای سرخ، سالانه با ۹۰درصد تولید زعفران و حدود ۸۴درصد سطح کشت دنیا به ایران تعلق دارد؛ اگرچه در جهان نام این ادویه ایرانی می‌درخشد، اما بررسی‌ها نشان می‌دهد که امروزه شمار زیادی از کشاورزان زعفران‌کار در مرز افغانستان این طلای سرخ، سلطان ادویه جهان را به صورت خام با مواد مخدر مبادله می‌کنند و این تیشه بر ریشه زدن طلای سرخ ایران مدت‌هاست که به اقرار یکی از ‌پژوهش‌گران و تولیدکننده‌های گلخانه‌ای زعفران در ایران باب شده است؛ اما دولت با این آسیب بزرگ تاکنون برخورد چکشی و بدون اغماض نکرده است. به اعتقاد این محقق زعفران‌شناس همین رفتارهای ناپسند و ناروا با طلای سرخ ایران باعث شده که بازار جهانی این محصول کاملا ایرانی در دست کشور‌های اسپانیا، چین، ترکیه و افغانستان باشد و هویت ملی انکارناپذیر زعفران ایرانی در سطح جهان خدشه‌دار شود. درگفت‌وگوی اختصاصی روزنامه همدلی با «لقمان کوهستانی» ‌پژوهش‌گر زعفران‌شناس که نخستین کارآفرین گلخانه صنعتی زعفران ایران در شهرستان نقده استان آذربایجان است، در باره مزایای کشت گلخانه‌ای زعفران و معایب کشت سنتی آن و همچنین چرایی حیات رو به موت زعفران طلای سرخ ایران تحلیل شده و سعی می‌شود به شماری از این سوال‌های چالش‌برانگیز پیرامون طلای سرخ زعفران پاسخی علمی داده شود.

امروزه با رواج تولید زعفران در گلخانه‌های صنعتی دیدگاه و نظر‌های متمایزی پیرامون مزایا و معایب زعفران گلخانه‌ای نسبت به زعفران سنتی مطرح می‌شود، از منظر شما این دو نوع کشت برای تولید زعفران چه تفاوت‌های با هم دارند؟

کشت گلخانه زعفران یک کشت نوین و هدف آن تولید یک محصول با کیفیّت وکمیّت اقتصادی است و از ‌مهم‌ترین مزایای گلخانه زعفران نسبت به زعفران سنتی‌‌، تولیدچند برابری در مقایسه با کشت زعفران سنتی است. در کشت سنتی به ازای هر تن پیاز حدود ۳۰۰ الی ۴۰۰ گرم زعفران خواهیم داشت وبه ازای هرتن پیاز، زعفران گلخانه‌ای می‌توان ۸۰۰ الی۱۵۰۰ گرم زعفران سوپر نگین تولید کرد که عملا از نظرکمیّت برداشت ۲ الی ۴ برابری تولید زراعی است؛ اما در کشت سنتی در بهترین حالت ممکن از هر ۲۰۰۰ عدد گل یک کیلو گل را تشکیل که حدود ۱۳تا۱۶ گرم زعفران خشک تولید می‌شود وبا این تفاوت که درزعفران گلخانه باکنترل دقیق عناصر تغذیه و مواد تشکیل دهنده بر ماده موثره و کیفیت زعفران باعث درشت شدن گل و کلاله زعفران گلخانه شده و از هر ۱۶۰۰عدد گل یک کیلو گل و حدودا ۱۸ الی ۲۲ گرم زعفران سوپرنگین به دست می‌آید و ازنظر رنگ‌‌، عطر‌‌، بو به مراتب از زعفران سنتی بهتر و مطلوب‌‌‌تر است. مسئله دوم این است که کنترل شرایط دمای محیط گلخانه از طریق کنترل دما، رطوبت محیط و امکان دسترسی زعفران به اکسیژن 100 درصد برای فرایند رشد امکان‌پذیر است، در حالی که در کشت سنتی به دلیل عدم کنترل بر شرایط جوی که حدودا یک ماه هنگام برداشت گل و نبود کارگر در زمان برداشت گل به طول می‌انجامد و باعث عدم ثبات سرمایه‌گذاری می‌شود. در کشت سنتی به دلیل استفاده از پیازهای به اصطلاح با عمر 7 الی 8ساله ریز و فصل جابه‌جایی نامناسب عملاً برداشت محصولی در سال اول ممکن نخواهد بود و یک سال خواب سرمایه و زمان صرف می‌شود و اوج برداشت از سال سوم آغاز می‌شود؛ از طرفی به دلیل کمبود عناصر و عدم کنترل شرایط جوی در زمان گل‌گیری از جمله باران‌زدگی محصول و سرمازدگی و ازهمه ‌مهم‌تر نداشتن زمان کافی برای جداسازی گل و کلاله در زمین زراعی تولید زعفران زراعی بسیار‌ بی‌کیفیت است. به طوری که سالانه از مجموع ۵۰۰ تن زعفران تولیدی حداکثر ۱۰درصد آن سوپرنگین است و با تنش‌های سرما دگی و باران‌زدگی در سال زراعی ۹۸، کاهش 100تن زعفران ثبت و گزارش شده است؛ در مقابل در کشت گلخانه‌ای با تهیه بانک پیاز، وزن مناسب، رعایت اصول و زیرساخت‌های لازم جهت تولید زعفران گلخانه از همان سال اول می‌توان در سال دو مرحله برداشت از یک محصول پیاز داشت و نیز تشکیل و پرورش پیازهای دختری درشت‌تر و مناسب‌تر در سیستم کشت گلخانه‌ای میسر است که موجبات افزایش تناژ محصول را نسبت به وزن معین در سال‌های بعد رقم خواهد زد و عملا برگشت سرمایه زعفران گلخانه دو سال برآورد می‌شود و افزون بر آن مشکلات خشک شدن ‌کلاله و سرمازدگی و باران‌زدگی نداریم.

هم اکنون با توجه به مزایای کشت گلخانه‌ای همچنان شمار زیادی از کشاورزان زعفران‌کار به روش سنتی در مزارع ایران برانجام فرایند کاشت، داشت و برداشت زعفران اصرار دارند‌‌، بارزترین معایب کشت سنتی زعفران چیست؟

از بارزترین معایب کشت سنتی که یک تهدید جدی است، ریز بودن پیاز زراعی و شیوع بیماری‌های زعفران اعم از قارچ و کنه و رشد چشمگیر علف هرز است که احتمال گسترش و انتقال آن از یک مزرعه به مزرعه دیگر را در بحث کنه گزارش کرده‌اند و نیز سرایت ابتلا به قارچ نیز در سیستم کشت سنتی بیشتر است و علت این مسئله ماندگاری چندین ساله پیاز زعفران و فقر ماده آلی در خاک است؛ برای حذف بیماری‌ها و عوامل بیماری‌زا از جمله قارچ و کنه و حذف علف‌های هرز‌‌، کشاورزان سنتی مجبور به استفاده از سموم هستند و پس از استفاده از قارچ‌کش‌ها‌‌، کنه‌کش و حتی علف‌کش‌ها قسمت زیادی ازسموم در بافت پیاز و حتی کلاله خشک زعفران باقی می‌ماند و همین عامل باعث می‌شود قسمت عمده زعفران تولید سنتی ایران نتواند استانداردهای لازم صادرات را دریافت کند؛ در حالی که در محیط گلخانه زعفران، محیط عاری از هر گونه پاتوژن و علف هرز و بدون قارچ و کنه است، عمده دلیل با کیفیّت بودن زعفران گلخانه استفاده از پیاز سالم‌‌، درشت و عاری از هرگونه آفات و قارچ است و زعفران گلخانه‌ای از عطر‌‌، بو، رنگ بهتری برخودار هست. از معایب دیگر کشت سنتی زعفران نسبت به گلخانه مصرف بیش حد آب است به طوری که برای آبیاری سالانه 3هزارمتر معکب آب مورد نیازاست، در حالی که یک فضای ۳۵۰متری گلخانه زعفران با 10 تن پیاز در طول دوره رشد حدود ۳۰۰متر معکب آب لازم دارد؛ کاهش چشمگیر مصرف آب که حدود ۹۰ درصد صرفه‌جویی آب داریم و از معایب دیگری که در کشت سنتی با آن سرو کار داریم زمان برداشت گل وعدم شرایط جوی از جمله باران‌زدگی و سرمازدگی است و برای برداشت گل زعفران کشت سنتی باید صبح زود قبل از طلوع آفتاب محصول برداشته شود؛ کمبود کارگر فصلی و همزمانی رشد گل در منطقه‌‌، بسیاری از کشاورزان مجبور به شراکت شدن باکارگر یا فروش گل به صورت خام هستند ومنجربه سودجویی دلالان و شرکت‌های جداسازی گل و حتی افزایش هزینه کارگران فصلی می‌شود و بزرگترین ضرر به کشاورز تحمیل می‌شود؛ ولی به دلیل کنترل شرایط جوی و محیطی درگلخانه زعفران هرزمان و حتی می‌توان دوره رشد گل را خود کشاورز تنظیم کند و نتیجتا یک محصول تازه‌‌، تمیز وبا کمتر بار میکروبی تولید کرد و از ‌مهم‌ترین مزیت تولیدات گلخانه زعفران به صورت هواکشت نسبت به تولید در فضای باز مزرعه عبارتند از اشتغال‌زایی بیشتر، مصرف آب کمتر وافزایش تولید در واحد سطح است. یکی دیگر از مزایای کشت زعفران گلخانه‌ای نسبت به زراعی این است که در آنها شرایط محیطی‌‌، عناصر غذایی گیاه به دقت کنترل شده و باعث افزایش تولید کیفیت محصول وبازارپسندی زعفران گلخانه‌ای می‌شود.

با این همه مزایایی که شما به عنوان ‌پژوهش‌گر و مجری اولین و بزرگترین گلخانه زعفران ایران از روش کشت زعفران گلخانه‌ای برشمردید، چرا کارشناسان وزارت جهادکشاورزی‌‌، کشاورزان را به سمت کشت زعفران به روش‌های نوین گلخانه زعفران سوق نمی‌دهند و علت مخالفت‌ها و مقاومت‌های جهاد کشاورزی یا مراکز تحقیقات کشاورزی برای تغییر روش سنتی به کشت نوین گلخانه‌ای چیست؟ و با توجه به این جهان‌بینی ساختارگرای مسئولان متولی‌‌، آینده کشت نوین زعفران گلخانه‌ای را چطور پیش‌بینی می‌کنید؟

از عمده دلایل مخالفت با کشت گلخانه‌ای درمرحله اول نبود رفرنس علمی ودانشگاهی یا مرکز تحقیقاتی ایران یا عدم ارائه آن به جامعه و ترویج غیراصولی توسط افرادی به جامعه عمومی است؛ اما دولتمردان هیچگاه به عنوان یا عبارت امکان ناپذیربودن این نوع کشت در رسانه‌ها یا در محافل عمومی اذعان نمی‌کنند، اگر تحقیقات دقیق و منسجم نسبت به کشت اصولی درگلخانه انجام شود، مسئولین هم پیگیر این محصول درگلخانه و حمایت‌های توسعه‌گرایانه خواهند شد؛ اما باتوجه به ظرفیت‌های موجود در کشور و اقشاری که در خطه خراسان مشغول به کشت این محصول هستند، دغدغه مسئولین نسبت به افزایش رقم بیکاری‌های جامعه و به خطر افتادن این نوع کشت برای قشری خاص از دیاری خاص در ایران است و مخالفت آنها فقط حالت انحصارطلبی این محصول در خطه خراسان را دارد؛ اما می‌توان با برنامه‌ریزی‌های دقیق نسبت به فرآوری‌های این محصول در امر اقلام دارویی آرایشی و خوراکی نیز اقدام کرد. با برنامه‌ریزی به راحتی می‌توان ظرفیت‌های بیکاری جامعه را هم التیام بخشید؛ چراکه اگر با این تفکر که ترویج کشت نوین گلخانه‌ای باعث آسیب‌رسانی به قشر کشاورز دیار خراسان می‌شود، بدون شک و با یقین فریاد، اعتراف و اقرار می‌کنم که ادامه این نوع کشت سنتی دیر یا زود به کل ادویه طلایی زعفران که قدمت کهنسالگی آن زبانزد داخل و خارج از کشور است، لطمه می‌زند و استمرار این دیدگاه حمایت غیر علمی از ادامه کشت سنتی و انحصارگرایی زعفران در خراسان به کل کشور آسیب جدی واردمی‌کند، درنهایت می‌توان گفت دولت با تدابیر منسجم می‌تواند باعث رونق این کشت و ارزآوری قابل توجه از سمت این محصول در کشور شود. وبدون شک آینده کشت زعفران ایران تولید زعفران گلخانه‌ای است تا هم کیفیت زعفران افزایش یابد و هم از خسارت احتمالی ابتدای فصل سرمازدگی و بارش باران درامان باشد. ایران نیز باید از دانش روز دنیا برای تولید زعفران بهره بگیرد وبرای پیشرفت هرکشوری نباید مخالف علم روز دنیا باشیم و در حالی که تمام کشور‌های دنیا به کشت‌های نوین روی آورده‌‌اند، نباید مسئولین از کشت کهن وسنتی که فقط باعث تولید زعفران‌ بی‌کیفیت شده حمایت غیر علمی کنند. به اعتقاد من کشت سنتی ایران کاملا منسوخ شده و تاکید و اصرار بر همین روش از کشت باعث شده که ایران بخش بزرگی از بازار جهانی زعفران را از دست دهد و هم‌چنانکه در پرسش نخست به مقوله مهم اشاره شد، اما باز هم در اینجا تاکید می‌کنم که به دلیل نزدیکی خطه زعفران‌خیز با مرز زمینی افغانستان بسیاری از کشاورزان به دلیل عدم حمایت دولت و سودجویی مافیا و دلالان حوزه زعفران بامبادله کالا به کالای زعفران با مواد مخدر روز به روز افزایش پیدا کند وتنها راهکار جلوگیری از این مشکلات و برای به‌دست آوردن محصول با کیفیّت و جذب بازار جهانی تغییر جدی درکشت‌های سنتی زعفران و روی آوردن به کشت نوین زعفران گلخانه‌ای است که ضمن تولید محصول با کیفیّت و جلوگیری از خام‌فروشی و فله‌ای به نظرم آینده زعفران ایران تولید در گلخانه و رعایت زنجیره تولید اعم از بسته‌بندی، تولید مواد آرایشی، بهداشتی ودارویی است.

برای افزایش قیمت زعفران و جذب بازار جهانی ارائه چه راهکارها و مولفه‌های برای گذر از این بحران نیاز است که دولت این استراتژی مهم را کارشناسانه تبیین و کشاورزان مکلف به اجرای علمی و عملی شوند؟

یکی از معضلات کاهش قیمت زعفران کیفیت پایین زعفران تولیدی درایران و به ویژه خام فروشی به کشور‌های افغانستان، چین‌‌، اسپانیا و ترکیه است‌‌، تنها راه افزایش قیمت زعفران افزایش کیفیّت زعفران و روی آوردن به کشت‌های نوین است، در چند سال گذشته فقط چهار مولفه عطر، طعم، بو و ناخالصی ملاک قیمت‌گذاری بود؛ ولی اکنون با توجه تجربه‌ای که در صادرات داریم ضمن تاکید بر تحقق مولفه‌های مذکور؛ تغییر در فرم و شکل ظاهری «زعفران اتویی» یک ضرورت اجتناب‌ناپذیر است و همچنین ارائه زعفران به صورت بسته‌بندی به نام ایران می‌تواند از برند زعفران ایرانی در جهان حمایت کند و افزون بر این موارد، تولید محصولات جانبی از جمله لوازم آرایشی، بهداشتی و دارویی در خود ایران و جلوگیری از خام‌فروشی نجات‌بخش حیات رو به موت طلای سرخ زعفران در ایران و جهان است. در نهایت به طور کلی رعایت زنجیره تولیدزعفران در مجموعه‌های کشت‌‌، صنعت و فرآوری باعث افزایش قیمت زعفران می‌شود.

شما به عنوان یک ‌پژوهش‌گر و کارآفرین نخستین گلخانه تولید زعفران در ایران از خام‌فروشی و مبادله این ادویه منحصر به فرد ایرانی با مواد مخدر در مرز افغانستان خبر می‌دهید، واقعا این پدیده شوم و نامبارک به عینیت وجود دارد؟

بله به یقین و بدون شک این اتفاق تلخ و تراژدی در بحث مبادله زعفران با مواد مخدر وجود دارد و به عینه به‌دلیل نزدیکی و همجواری خطه زعفران‌خیز با مرز زمینی افغانستان بسیاری از کشاورزان به دلیل عدم حمایت دولت‌‌، سودجویی مافیا و دلالان حوزه زعفران بامبادله کالا به کالای زعفران با مواد مخدر روی آورده‌‌اند و روز به روز این خطر جدی درکمین نابودی زعفران افزایش می‌یابد. از دولت، دستگاه قضا و نمایندگان مجلس شورای اسلامی تقاضا می‌شود با این باند مافیای قوی که طلای سرخ ایران را با مواد مخدر افغانستان معاوضه و مبادله می‌کنند برخورد قاطعانه شود تا دست این افراد نسبت به زعفران سلطان ادویه جهان کوتاه شود.