حساسیت‌های یک اخراج

همدلی| تصویر دختران از روی جلد کتاب ریاضی سوم دبستان حذف شد؛ اقدامی که واکنش‌های زیادی را از طرف مردم و فعالان سیاسی اجتماعی در فضای مجازی و همچنین برخی از مسئولین درپی داشت و سبب شد آموزش‌وپرورش در حالی که همچنان گرفتار حواشی شروع سال تحصیلی جدید است، با موجی دیگر از انتقادها روبه‌رو شود. حذف یا تغییرات بحث برانگیز مطالب کتب درسی در سال‌های گذشته همواره با انتقادات همراه بوده است. طی روزهای گذشته تصویری از جلد کتاب ریاضی سوم ابتدایی در سال تحصیلیِ جدید در مقایسه با سال گذشته منتشر شد. تصویری که نشان می‌داد تصاویر دخترهایی که با چند پسر بچه در زیر درختی مشغول بازی بودند، از روی جلد این کتاب حذف شده است. با دست‌به‌دست شدن این تصاویر در فضای مجازی موجی از انتقادها متوجه وزارت آموزش‌وپرورش شد که با نگاه جنسیتی در تلاش است تا دختران را حذف کند. انتقادهایی که با هشتگ «دختران حذف شدنی نیستند» در توئیتر فارسی و سایر امکان‌ها در فضای مجازی خودش را به گوش مسئولانی رسانید که پیش از این هم اقدامات ناهماهنگ آن‌ها در برنامه‌ریزی شروع سال تحصیلی با واکنش‌های جدی‌ای همراه شده بود. تلاشی که به ثمر نشست و سبب شد این وزارتخانه توضیحاتی دراین‌باره ارائه کند. توضیحاتی که انگار گفته باشد؛ دخترها شلوغ کردند، حذفشان کردیم!

واکنش به جوابیه آموزش‌وپرورش؛ عذر بدتر از گناه

در بخش‌هایی از پاسخ سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی وزارت آموزش‌وپرورش دراین‌باره آمده که «...از آنجا که تصویر قبلی بسیار شلوغ بود و تعداد مفاهیم ریاضی مطرح شده در آن تصویر بسیار زیاد بود، پیشنهاد دوستانی که از منظرهای هنری، زیباشناسی و روان‌شناسی بخش‌های مختلف کتاب را بررسی می‌کنند بر این بوده است که تصویر خلوت‌تر گردد...» پاسخی که بار دیگر با واکنش‌های زیادی همراه شد و عده‌ای آن را به مثابه «عذر بدتر از گناه» تلقی کردند. دراین‌باره «محمد درویش» فعال اجتماعی و کنشگر محیط زیست با واکنشی تند به این جوابیه در کانال تلگرامی خود ضمن این‌که از حسن روحانی خواستار برکناری وزیر آموزش‌وپرورش شد، نوشت که «پاسخ شگفت‌آور و وقیحانه وزارت آموزش‌وپرورش نشان می‌دهد که نه‌تنها خبری از عذرخواهی نیست، بلکه اصرار دارند کار درستی از منظر زیباشناسی انجام داده‌اند!»
در ادامه واکنش‌ها به اقدام انجام شده «نسیم بهاری» طراح اصلی جلد این کتاب در حساب اینستاگرامی خود توضیحاتی ارائه داد. او با ابراز تعجب از چنین اقدامی نوشت: «این طرح را سال 92 برای کتاب ریاضی سوم دبستان کشیده بودم...برام باور نکردنیه که آنقدر راحت دست تو طرح ببرن و دخترهارو حذف کنن! اتود هم کلی ممیزی خورد و اجازه ندادن یکی از دخترها بالای درخت باشه. حتی جایی گفتن انگار پسر میره سمت دختر که بغلش کنه پس طرح رو اصلاح کنید. این اطلاحات قبل از چاپ جلد کتاب بوده ولی برای دست بردن توی طرحی که تایید شده هیچ توجیهی وجود نداره!»

70درصد کتاب‌های درسی مردانه است

حالا توجه بسیاری از به‌هم ریختگی تصمیمات وزارت آموزش‌وپرورش در بازگشایی مدارس به سمت اقدام پُر شایبه آن در خصوص حذف تصاویر دختران منتقل شده است و گروهی چنین اقدامی را نتیجه نگاه جنسیت‌زده در بدنه این وزارتخانه می‌دادند و معتقدند که چنین تفکری سبب حذف تدریجی زنان شده و سهم زنان در خصوص آموزش نادیده گرفته می‌شود. انتقادی که به‌نظر می‌رسد بدون دلیل هم نباشد چراکه مرداد ماه سال گذشته وقتی این وزارتخانه به شکل سرپرستی اداره می‌شد، «سیدجواد حسینی» سرپرست وقت وزارت آموزش‌و‌پرورش در دیداری با معاونت زنان ریاست جمهوری از «کلیشه‌های جنسیتی» در کتاب‌ها خبر داد. به گزارش تسنیم، حسینی در این دیدار عنوان کرد که «در پژوهشی که حدود 10سال قبل با رویکرد بررسی کلیشه‌های جنسیتی در کتاب‌های درسی تمام مقاطع تحصیلی انجام دادم؛ به این نتیجه رسیدم که 70 درصدکتاب‌های درسی به لحاظ تصاویر، اسامی، پدیدآورندگان، نقش‌های کلیدی، ابزاری و بسیاری از موارد دیگر مردانه است.» در همین خصوص و به جای کلید واژه کلیشه‌های جنسیتی، معصومه ابتکار، معاونت زنان ریاست جمهوری با پیش کشیدن «عدالت جنسیتی» به حواشی اخیر واکنشی نشان داد.
وی اگرچه سعی کرد با معرفی کتاب علوم که عکس دخترها همچنان بر روی آن است کمی از فشارها بر روی متولی اصلی آموزش در کشور بکاهد اما در نهایت در توئیت خود نوشت که «حساسیت مردم بجاست و دختران را نمی‌توان نادیده گرفت.»

مردم عکس «مریم میرزاخانی» منتشر کردند؛ وزیر تلویحاً پذیرفت

با این وجود مردم در فضای مجازی هم بیکار نبودند و تلاش کردند در برابر اقدام انجام شده واکنشی نشان دهند. گروهی از آن‌ها با چسباندن عکسی از «مریم میرزاخانی» نابغه زن ریاضی ایرانی و تنها دارنده جایزه معتبر فیلدز، سعی کردند به حواشی اخیر پاسخی داده باشند. یک کاربر دراین‌باره در بخشی از پیام خود خطاب به دخترش نوشت که «عزیزترینم می‌دانم که دختر بودن در این جامعه بسیار سخت است، و برای موفقیت باید تلاشت را دو چندان کنی...تصویر کتاب ریاضی امسالت گواه این مسئله است.
تصویر جلد کتابت را با تصویر بزرگ‌ترین نابغه ریاضی جهان مریم میرزاخانی پوشاندم که بدانی دختر ایرانی پر افتخار است.» گروهی دیگر هم سعی کردند با چسباندن عکس‌های خود بر روی جلد کتاب سوم ریاضی به جای عکس دخترهای حذف شده کمی طراحی اولیه «نسیم بهاری» را به او برگردانند. در نهایت همه این‌ اقدام‌ها و اعتراض‌ها منجر به واکنش وزیر آموزش‌وپرورش شد. «محسن حاجی‌میرزایی» تلاش کرد به حواشی اخیر پاسخی دهد. او در حساب توئیتری خودش نوشت: «تغییرات در کتاب‌های درسی همه ساله براساس ارزیابی و از سوی مولفین انجام می‌شود.
به رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی ماموریت دادم تغییرات در شکل و محتوای کتاب‌های درسی را با حساسیت کامل رصد، اصلاح و گزارش نماید به دغدغه‌های مردم اهمیت می‌دهم دختران میهن شایسته احترام‌اند.» حالا برخی معتقدند با توجه به این‌که کتاب‌ها توزیع شده است اقدام اصلاحی یعنی چیزی که وزیر به آن اشاره کرده عملاً ممکن نیست.
از طرفی با وجود این‌که دولت در سال آخر تشکیل کابینه قرار دارد و بسیاری از گمانه‌زنی‌ها برای دولت آینده حکایت از دولتی با ظرفیت‌های بالای ایدئولوژی همچون مجلس یازدهم دارد، به نظر می‌رسد تغییری در جلد و محتوای کتاب‌ها وجود نداشته باشد.

سابقه تغییرات بحث‌برانگیز کتب درسی

البته این قبیل از تغییرات بحث برانگیز در کتاب‌های درسی بی‌سابقه هم نبوده. مدتی قبل هم حذف برخی جنایات روسیه تزاری از کتاب تاریخ دوم متوسطه بحث برانگیز شد. اتفاقی که با واکنش مسئولان آموزش‌وپرورش همراه بود. حجت‌الاسلام علی ذوعلم رئیس سابق سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی دراین خصوص گفته بود «حذفیات در مورد روسیه در زمان مسئولیت بنده نبوده است، اما در هر حال بررسی‌های لازم را انجام می‌دهیم همانطور که برخی تغییرات در کتاب‌های قبلی اتفاق افتاده بود و آن را بررسی کردیم و در مواردی اصلاحات لازم انجام شد، در این مورد هم اگر بررسی کنیم و مشخص شود تغییرات غیرمنصفانه است، حتماً اصلاح خواهیم کرد.» در موردی دیگر آبان سال گذشته انتقادهایی به حذف برخی آثار اهالی فرهنگ و ادب مانند غزل «در این سرای بی‌کسی» هوشنگ ابتهاج (سایه)، غزل «جوانی» رهی معیری، شعر «باغ بی‌برگی» اخوان، داستان «حلاج» تذکرة‌الاولیاء، شعر «داروگ» نیما یوشیج، داستان «سیاحت‌نامه ابراهیم‌بیگ»، شعر «مادر» ایرج‌میرزا و چندین داستان و شعر دیگر مطرح شد که حسین قاسم‌پورمقدم مدیر گروه تالیف کتب‌ درسی ادبیات فارسی سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی وزارت آموزش و پرورش در گزارشی که ایسنا منتشر کرده در پاسخ به این موارد گفته «وقتی شما در یک نظام ارزشی زندگی می‌کنید برای حفظ کیان آن موظفید که بین ۲ متن آن را انتخاب کنید که به اعتقادات و باورهای نظام نزدیک باشد اما من اسم این را تبعیت از یک ایدئولوژی خاص نمی‌گذارم. دقیقا بر همین اساس می‌گویم بعضی متن‌های زیبایی در ادبیات داریم که چون متعلق به افرادی هستند که در دایره نظام ارزشی ما قرار نمی‌گیرند، نمی‌توانیم از آنها اثری بیاوریم.» در خصوص تغییرات کتب آموزشی در مدارس و ضعف‌هایی که دارند محمد گودرزی کارشناس ارشد تاریخ ایران و اسلام هم در یک مقاله علمی با عنوان «کاربرد منابع در کتاب درسی تاریخ معاصر ایران سال سوم دبیرستان» با نقدی به نحوه ارجاع دادن منابع تاریخی در این کتب‌ به‌ویژه درس‌های دهم و یازدهم عنوان کرده که مولفان این کتاب‌ها به منابعی که از آنها استفاده کرده‌اند وفادار نبودند.
او همچنین از ارجاع‌های علمی اشتباه در این کتب انتقاد کرده است و در نتیجه مقاله خود عنوان کرده در تالیف این کتاب‌ها از پژوهش‌های تاریخی ارزشمند استفاده نشده و در مواردی هم که استفاده شده دقت لازم انجام نشده و اصل امانت‌داری رعایت نشده است.