پرواز بدرالزمان قریب؛ عالِم خندان

همدلی|علی نامجو: ایران‎شناس، زبان‌شناس و پژوهشگر فرهنگ و زبان سُغدی بود. سال ۱۳۰۸ در تهران به دنیا آمد. تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در این شهر به پایان رساند. او در دوران لیسانس زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه تهران شاگرد اول بود. او در محضر بزرگانی همچون محمد معین، احسان یارشاطر، پرویز ناتل خانلری و ابراهیم پورداود درس گرفت. در دوره کارشناسی ارشد و دکترا هم در همان دانشگاه دانشجویی نمونه بود. سال۱۳۴۰با دریافت بورس به همین خاطر، به دانشگاه کالیفرنیا در برکلی امریکا رفت تا یک سالی را به تحقیق و پژوهش در حوزه تحصیلی‌اش بپردازد. در این دوران، قریب از راهنمایی پروفسور هنینگ بهره برد و در نهایت دکترایش را با پایان‌نامه‌ای با عنوان «تحلیل ساختاری فعل در زبان سُغدی» گرفت. در ادامه به ایران بازگشت و در دانشگاه‌های شیراز و تهران در سمت استادی مشغول کار شد. بدرالزمان قریب سال ۱۳۷۷ به‌ عنوان عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی انتخاب شد و یک سال بعد او را به عنوان سرپرست گروه گویش‎شناسی انتخاب کردند. این استاد دانشگاه، سال ۱۳۸۳ مدیریت گروه زبان‎های ایرانی را بر عهده گرفت. او ۱۳۷۷ از طرف انجمن آثار و مفاخر فرهنگی به عنوان چهره ماندگار معرفی شد و چهار سال بعد سازمان صداوسیما این عنوان را به او داد. به پاس خدمات ارزنده علمی‌ این زبان‌شناس پیشکسوت، در دی ماه ۱۳۸۷، هفدهمین قالیچه ابریشمی جایزه ادبی ‌تاریخی بنیاد موقوفات محمود افشار به او اهدا شد. دو کتاب «فرهنگ زبان سُغدی» و «زبان‌های خاموش» به قلم او عنوان کتاب سال جمهوری اسلامی ایران را از طرف وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به دست آورد. زبان سغدی شاخه‌ای از زبان‌های ایرانی میانه‌ شرقی و از خانواده زبان‌های هندوآریایی است که ساکنان ایرانی‌تبار بین رود سیحون و رود جیحون در فاصله میان سده‌های دوم تا دوازدهم بعد از میلاد، با آن حرف می‌زدند. اهمیت این زبان به این دلیل بود که به عنوان ابزار انتقال فرهنگ، ادب، و تجارت به مردمان همسایه، به ویژه ترکان، مورد استفاده قرار می‌گرفت. گستره‌ زبان سغدی در غرب با حوزه‌ زبان فارسی مجاور بود و تا کناره‌های چین در شرق امتداد داشت. او دیروز صبح در 91سالگی از دنیا رفت. ظاهرا علت درگذشت او ابتلا به بیماری کرونا بوده است. غلامعلی حدادعادل، رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی، در پیامی به بهانه درگذشت این اندیشمند فرهیخته نوشت: «درگذشت بانوی دانشمند و استاد ارجمند، سرکار خانم دکتر بدرالزمان قریب گرکانی، عضو پیوستۀ فرهنگستان زبان و ادب فارسی را به جامعۀ علمی و ادبی کشور تسلیت می‌گویم. شادروان دکتر قریب که به خاندانی اصیل و فرهیخته تعلق داشت، در حوزۀ زبان‌های باستانی ایران صاحب شهرت و اعتبار جهانی بود و از مفاخر علمی کشور به شمار می‌آمد. فرهنگستان زبان و ادب فارسی برای آن استاد فقید آرامش روان و برای بازماندگان و دوستان و شاگردان ایشان صبر و شکیبایی مسئلت می‌کند.»
ژاله آموزگار استاد دانشگاه تهران در گروه زبان‌های باستانی در واکنش به درگذشت بدرالزمان قریب به همدلی گفت: «درگذشت بانو بدرالزمان قریب برای جامعه فرهنگی ایران غمی بزرگ است. ناگفته نماند که چنین شخصیت‌هایی با کارهایی که در طول سالیان انجام داده‌اند، خودشان را در میان علاقه‌مندان به حوزه فرهنگ و ادب همیشه زنده نگه می‌دارند. این فرهیخته درگذشته متعلق به نسلی است که بعد از تحصیل در خارج از كشور، برای خدمت به میهنشان بازگشتند.» او افزود: «در طول چند دهه حضور در دانشگاه به عنوان معلم، همکاران بزرگی داشته‌ام که به بودن در کنار آنان افتخار می‌کنم. بانو بدرالزمان قریب هم یکی از کسانی بود که از حضور در کنارشان در دانشگاه لذت می‌بردم.»
این استان زبان‌های باستانی، در ادامه به کوشش‌هایی که زنده‌یاد قریب در طول سال‌های فعالیتش انجام داد، اشاره کرد و گفت: «موقعیت‌ها و موفقیت‌های این فرهیخته فقید به راحتی به دست نیامده بود. البته نباید هوش و استعداد ذاتی این چهره تاثیرگذار فرهنگی را از یاد ببریم، اما خیلی‌ها بودند که استعدادی شبیه به او داشتند اما نتوانستند از آن هوش و استعداد بهره‌ای بگیرند.»
این استاد دانشگاه در ادامه با تاکید بر این‌که فضای دانشگاه در دوران تحصیل کسانی همچون بدرالزمان قریب با فضای دانشگاه در دوران دانشجویان امروز، تفاوت‌های بسیاری داشت، توضیح داد: «او واقعا شانس زیادی داشت که توانست در دوران تدریس استادانی در دانشگاه درس بخواند که چاپ مقاله در ISI و مجلات علمی پژوهشی برایشان دغدغه نبود. آنها از علم فراوان داشتند و آثاری درخشان و ماندنی. دغدغه آنها علم بود نه رتبه بالا. قریب توانست از آنها بیاموزد و به پشتوانه دانسته‌هایش درباره فرهنگ غنی ایران، به مملکتش خدمت کند.»
او به کتاب ارزنده منتشرشده از سوی بدرالزمان قریب هم اشاره کرد و افزود: «کتاب «فرهنگ سغدی» یکی از درخشان‌ترین آثاری است که به قلم این چهره ارجمند به چاپ رسیده بود. وقتی این کتاب مهم جایزه کتاب سال را دریافت کرد، همه ما به خودمان بالیدیم، زیرا کسب این جایزه پاسخ محکمی بود به همه به کسانی که نگاهی نامهربانانه به ادبیات باستانی ما داشتند.»
محمدجعفر یاحقی عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی هم درباره جایگاه بدرالزمان قریب به همدلی گفت:«سال‌ها در فرهنگستان با بانو قریب همکار بودم و پیش از آن هم از آثار این استاد ارزنده بهره می‎بردم. این استاد ارزنده از یک چهره‌ علمی بسیار ممتاز و یک شخصیت اثرگذار در این عرصه با شهرتی بین‌المللی بود.» او درباره شناخت باستان‌شناسان خارجی از زنده‌یاد قریب هم توضیح داد:«خیلی وقت‌ها پیش می‌آمد که در سفرهای خارج از کشور با باستان‌شناسان سایر کشورها برخورد کنم. آنها مدام از من درباره حال بانو دکتر قریب می‌پرسیدند، زیرا با آثار این پژوهشگر توانمند آشنایی داشتند و نسخه‌هایی از آثار این استاد درگذشته به زبان‌های آلمانی، انگلیسی و... را خوانده بودند.»
این عضو فرهنگستان در ادامه به تمرکز بانو بدرالزمان قریب روی زبان سُغدی هم اشاره کرد و دراین‌باره توضیح داد: «بانو دکتر قریب سال‌ها در زمینه زبان «سُغدی» کوشید و فرهنگ لغات این زبان را جمع‌آوری کرد. این اثر امروز به عنوان مرجعی معتبر در زمینه مطالعات ایران‌شناسی شناخته می‌شود؛ به‌خصوص برای ‌خارجی‌ها. به‌خصوص برای خارجی‌ها است. شاید قدر این کتاب در داخل ایران دانسته نشد چون با زبان «سُغدی» آشنایی زیادی ندارند، اما من استناد دانشمندان اروپایی به این کتاب را دیده‌ام.»
یاحقی درباره خصوصیات اخلاقی زنده‌یاد بدرالزمان قریب هم گفت: «در طول سال‌هایی که با این بانوی دانشمند در فرهنگستان همکاری کردم، او را انسانی شریف، متین و البته انسانی والامقام و بزرگ ‌دیدم. این فرهیخته بزرگوار، علم را با فضائل انسانی درآمیخته بود. همواره روی لبش خنده بود، حضورش به همکاران دلگرمی می‌داد و دیدار با او انسان را وا‌می‌داشت که به این انسان بزرگ احترام بگذارد. از نگاه من، چنین شخصیتی محصول علم، خانواده و فضایل انسانی نیکو در نهاد او بود.»