فيتز جرالد، معرف خیام به دنیای غرب

با همه جاذبه و لطفی که رباعيات خيام دارد بی‌گمان شهرت جهانگير حکيم عمر خيام نيشابوری مرهون ترجمه منظوم آزاد و هنرمندانه‌ای است که ادوار فيتز جرالد، شاعر انگليسی به ذوق و سليقه خويش از رباعيات خيام کرده و نخستين بار به سال 1859 ميلادی به طبع رسيده است و هم اين کار سبب نام و اعتبار فيتز جرالد در شعر و ادبيات جهان نيز شده است. نوشته‌اند شاعرانی مانند سوينبرن و دانته رستی اثر فيتز جرالد را پسنديدند و سوينبرن نسخه‌ای از آن را شادمانه به نزد جرج مرديث شاعر و رمان نويس انگليسی برد و نيز خود هر هفتاد و پنج رباعی چاپ نخست کتاب را به‌زودی به‌خاطر سپرد و جان راسکين، منتقد هنری انگليسی، ترجمه فيتز جرالد را اثری «بزرگ و باشکوه» خواند. جيمز راسل لاول، شاعر آمريکايی، رباعيات را « مرواريد‌های افکار پرورده در دريای فارس» شمرد و تنيسن، شاعر مشهور انگستان، در شعری خطاب به فيتز جرالد اثر او را «سرود زرين شرقی، به ترجمه‌ای بهشتی» توصيف کرد. در فاصله سال 1859 تا آخر قرن، به نقل آربری، رباعيات فيتز جرالد بيست و پنج بار چاپ شد و بنا بر تحقيق آمبروز ج . پاتر که به سال 1929 انتشار يافته تا آن تاريخ روی هم، چهار صد و ده چاپ از رباعيات خيام به زبان انگليسی و حدود هفتصد کتاب، مقاله، تضيقات موسيقايی و تئاتری مربوط به آن پديد آمده بوده است. اين که فرد ريچاردز، نقاش و شاعر انگليسی، و آربری نوشته‌اند خانه‌ای در انگلستان و آمريکا و قفسه دانشجويی نبود که نسخه‌ای از رباعيات عمر خيام در آن نباشد و سربازان انگليسی در دو جنگ جهانی اين کتاب را همراه خود می‌برده‌اند يا می‌بينيم از مجموعه رباعيات ترجمه فيتز جرالد چهل مصرع و رباعی را به صورت مثل ساير در فرهنگ تضمين‌ها و نقل قول‌ها ضبط کرده‌اند همه نمودار اين معروفيت و حسن قبول آن است. بی‌سبب نيست که ارنست رنان، حکيم و نويسنده فرانسوی نيز صاحب اين ديوان را برادر گوته و ‌هاينريش ‌هاينه، شاعران بزرگ آلمان، شمرده است.
درهرحال نحوه برداشت فيتز جرالد از رباعيات عمر خيام و عرضه داشت آن در زبان انگليسی طوری است که به عقيده ادوارد هرن ـ الن وی را سراينده اشعار موسوم به رباعيات عمر خيام بايد به حساب آورد نه فقط مترجم آنها به زبان انگليسی و همين شيوايی و سلاست اشعار فيتز جرالد است که دنيای انگليسی زبان را مجذوب کرده و به ستايش شاهکار وی برانگيخته است.

غلامحسین یوسفی