کودکان کار قربانیان بلاتکلیف فقر

همدلی| گروه اجتماعی: «کودکی که قدش به اندازه مخزن زباله نیست اما تا کمر در آن فرو می‌رود و غلت می‌زند، مشخص است که شبکه مافیایی پشت او قرار گرفته است. وقتی در سر چهارراه‌ها کودک کار را مشاهده می‌کنیم و موارد متعددی از آسیب‌های اجتماعی را می‌بینیم، اهمیت کار ما مشخص می‌شود.» اینها بخش‌‌هایی از صحبت‌‌های شهردار تهران در نخستین همایش ملی حمایت از کودکان و نوجوانان آسیب‌دیده سال 1401 بود. سخنانی که در نهایت به وعده پراکنی‌‌های وی در مورد ساماندهی کودکان کارمنجر شد که آخرین آن همین وعده چند روز قبل وی بود. وعده‌ای که زاکانی در آن برای دومین بار مدعی شده بود که «باید» همه کودکان کار از سطح شهر جمع آوری و پرونده این آسیب اجتماعی پایتخت تا پایان سال بسته شود. شعارهایی که در نهایت منجر به حکم جدیدی برای زاکانی شد. روزنامه همشهری در این زمینه مدعی شد، حضور جدی و پررنگ مدیریت شهری در حل این آسیب اجتماعی آنقدر مثمر ثمر واقع شد که رئیس‌جمهور طی حکمی، شهردار تهران را به‌عنوان دستیار ویژه خود در رفع معضلات اجتماعی منصوب کرد.
وعده‌های بر زمین مانده
درست یکسال بعد از اینکه احمدی صدر، رئیس سازمان اجتماعی شهرداری تهران به اجرای طرح جدید ساماندهی کودکان کار و خیابانی در 3 ماه آخر سال 1401 خبر داده بود، شهردار تهران چند روز قبل بار دیگر اعلام کرد که تا پایان سال باید کودکان کار از سطح شهر «جمع آوری» شوند. صحبتی که نشان می‌دهد علی رغم ادعاهای وی طی دو سال گذشته، این نهاد عملا توفیق چندانی در اجرای چنین طرحی نداشته است.  
دو سال قبل یعنی در نخستین ماه‌‌های ریاست زاکانی بر پایتخت، وی در لیست وعده‌هایش، از جمع‌آوری معتادان متجاهر و کودکان کار در شهر تهران ظرف دو ماه آینده خبر داد. یکسال بعد اما احمدی صدر، رئیس سازمان رفاه، خدمات و مشارکت‌های اجتماعی شهرداری تهران، نیز با اعلام اینکه طی یکسال گذشته 32 بار طرح ساماندهی کودکان کار با شکست مواجه شده گفت: حالا اما شهرداری با اینکه متولی نیست، برای این امر برنامه جامعی دارد.
حالا بعد از دوسال، دوباره علیرضا زاکانی، شهردار تهران، حضور «معتادان متجاهر» و کودکان کار را «آسیب‌های ظاهری» در شهر خواند و گفت که این افراد تا پایان سال جاری «جمع‌آوری» خواهند شد.
وی که حالا در کسوت دستیار دولت در مورد آسیب‌‌های اجتماعی سخن می‌گفت، از آغاز طرح همکاری مشترک بین شهرداری، سازمان بهزیستی، پلیس و قوه قضاییه خبر داد و از کودکان کار به عنوان «منبع اصلی آسیب و خسارت به روح جامعه» یاد کرد.
او وعده داد؛ با اجرای این برنامه هماهنگ در ماه جاری، تا پیش از نوروز ۱۴۰۳ چهره شهر تهران را از دو آسیب معتادان متجاهر و کودکان کار «کاملا پاک» کند.
اواخر سال گذشته بود که شهردار تهران مدعی شد که اگر تولیت ساماندهی کودکان کار به شهرداری سپرده شود، ظرف یکسال پرونده این آسیب اجتماعی را خواهد بست! آن زمان این موضوع با واکنش‌‌های مختلفی همراه بود.  
«مرتضی حیدرهایی» سرپرست دفتر امور آسیب‌دیدگان اجتماعی سازمان بهزیستی کشور در این خصوص گفت: در مورد کودکان کار و خیابان چند نکته مهم وجود دارد، اول اینکه از میان ۱۵ هزار و ۵۰۰ کودک کار و خیابان که در کشور شناسایی شده‌اند، تنها سه هزار کودک در تهران هستند. یعنی مشکل عمده کشور در تهران نیست و این مشکل در همه جای کشور وجود دارد. دوم اینکه علل و عوامل مختلفی در بروز و شیوع کودکان کار و خیابان نقش دارند مانند فقر، مهاجرت، فرهنگ.
وی سپس با کنایه گفته بود؛ در واقع اینکه مدعی شده‌اند که به صورت یکساله مشکلات کودک کار و خیابان را حل کنند به نظرم شاید شناخت کافی از علل و عوامل بروز و ظهور کودکان کار و خیابان نداشته‌اند که این گونه مطرح کرده‌اند.
سرپرست دفتر امور آسیب‌دیدگان اجتماعی سازمان بهزیستی کشور تصریح کرد: موضوع دیگری که در خصوص کودکان کار و خیابان وجود دارد، این است که بیش از ۸۰ درصد از ۱۴ هزار و ۵۰۰ کودک کار و خیابان که شناسایی شده‌اند از اتباع سایر کشورها هستند و بیش از ۶۰ درصد از این ۸۰ درصد غیرمجاز هستند و بنابراین به سادگی و صرفا با همت یک دستگاه یا نهاد قطعا نمی‌توان مشکل کودکان کار و خیابان را حل کرد.
حیدرهایی سپس صراحتا اعلام کرد: معتقدم اگر دستگاه‌ها و نهادهای مختلف قصد دارند موضوع کودکان کار و خیابان حل شود باید به فکر هم‌افزایی باشند یعنی هر دستگاه و نهاد به وظیفه‌ای که قانون برای آن‌ها تعیین کرده است عمل کند. به طور مثال شهرداری طبق قانون حمایت از اطفال و نوجوانان و همچنین آیین‌نامه ساماندهی کودکان وظیفه دارد درخصوص تامین فضا برای سازمان بهزیستی در جهت نگهداری و ساماندهی کودکان کار و خیابان اقدام کند. من معتقدم اگر سازمان شهرداری‌ها در کل کشور به ما کمک کنند و فضای مناسب را در اختیار سازمان بهزیستی به عنوان یک نهاد حمایتی قرار دهند قطعا کمتر شاهد حضور کودکان در خیابان خواهیم بود.
تجربه تلخ
این سخنان در حالی مطرح می‌شد که تجربه‌های تلخ گذشته حکایت از آن داشته و دارد که کودکان کار به این سادگی‌ها معظل کودکام کار حل نخواهد شد.
در همین زمینه طاهره پژوهش، مدیرعامل انجمن حمایت از کودکان گفت: جمع‌آوری کودکان هیچ نتیجه‌ای را به همراه نداشته و حداقل ۳۵ بار در دوره‌ای، این کودکان را جمع‌آوری می‌کردند.
به گفته او، در مراکزی که زیر نظر بهزیستی بوده از کودکان کار نگهداری می‌کردند اما در نهایت دولت مجبور به آزادی بچه‌ها بعد از یک هفته می‌شد چون توان نگه‌داری‌شان را نداشتند.
این سخنان و توصیفات زاکانی درباره کودکان کار موجی از واکنش‌های منفی را از سوی کنشگران و کاربران شبکه‌های اجتماعی در پی داشت.
برخی نیز به آسیب‌هایی مانند بازماندن از تحصیل، حمل وسایل سنگین، کار با مواد شیمیایی و خطرناک و... اشاره کردند که کودکان کار در معرض آن قرار دارند و خواهان نگاه حمایتی به‌جای رویکرد حذفی، این کودکان شدند.
از سوی دیگر، به گفته کنشگران، کودکان کار از حق «بازی و کودکی کردن» محروم‌اند و در معرض آزار و سوءاستفاده‌های جنسی قرار دارند.
شماری از کاربران شبکه‌های اجتماعی نیز رشد کودکان کار، معتادان متجاهر و کارتن‌خواب‌ها را محصول مستقیم سیاست‌های مدیران کشور دانستند.
کاهش سن کودکان کار
اوایل امسال بود که «محمدرضا حیدرهایی» سرپرست دفتر امور آسیب‌دیدگان اجتماعی سازمان بهزیستی کشور در گفت‌وگو با ایسنا، با ارائه گزارشی از وضعیت ساماندهی کودکان کار و خیابان توسط سازمان بهزیستی در سال ۱۴۰۱ اظهار کرد: براساس آخرین پیش‌بینی‌های انجام شده، در مجموع حدود ۱۲۰ هزار کودک کار در کشور وجود دارد.به گفته وی، در سال گذشته، ۱۴ هزار و ۵۰۰ کودک خیابانی شناسایی شدند که حدود ۱۰ هزار و ۵۰۰ نفر از آنها از خدمات سازمان بهزیستی استفاده کردند و مابقی آنها تمایلی برای دریافت این خدمات نداشتند.
طاهره پژوهش هم در گفت‌وگوی اخیر خود با «فرازدیلی» یادآور شدسن کار کودک در ایران به «هفت سال» رسیده است.
او با تاکید بر «بدتر شدن» شرایط کودکان کار گفت تا ساختار اقتصادی به نفع کودکان تغییر نکند، برنامه‌های کارشناسی شده در برنامه‌های توسعه نیایند و منابع بودجه‌ای مشخص برای کودکان تعریف نشود هیچ تغییری در شرایط آنان اتفاق نمی‌افتد.
پژوهش در بخشی دیگر از این گفت‌وگو به اقدام دولت در محروم‌سازی سازمان‌های غیردولتی و مردم‌نهاد از خدمت‌رسانی به کودکان اشاره کرد.
در همین راستا هادی موسوی نیک، کارشناس مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی نیز حدود یک ماه پیش گفته بود یک و نیم میلیون کودک در آستانه ترک تحصیل قرار دارند.
به گفته او، ۱۴ میلیون کودک نیز در خانوارهایی زندگی می‌کنند که توان دریافت حداقل سبد غذایی را هم ندارند.
جمع آوری؛ هرگز!
حیدرهایی سرپرست دفتر امور آسیب‌دیدگان اجتماعی سازمان بهزیستی کشور خاطرنشان با تاکید بر اینکه سازمان بهزیستی به عنوان سازمان «مددکارمحور» با جمع‌آوری کودکان کار و خیابان به طور کلی مخالف است، گفت: ما معتقدیم که جمع‌آوری این کودکان مشکل آنها را حل نمی‌کند. موضوع کودکان کار و خیابان مسئله‌ای است که باید ریشه‌ای برطرف شود. از سوی دیگر جمع‌آوری کودکان کار و خیابان موجب می‌شود آنها از دسترس سازمان بهزیستی برای دریافت حمایت خارج شوند.
سرپرست دفتر امور آسیب‌دیدگان اجتماعی سازمان بهزیستی کشور ادامه داد: «در صورتی که دو الی سه هفته تمرکز خود را بر جمع‌آوری کودکان کار و خیابان قرار دهیم، ممکن است برای مدت زمانی شاهد حضور آنها در کف خیابان‌ها نباشیم؛ حال آنکه مشکل آنها حل نشده و تنها مدل کاری‌شان تغییر کرده است. به طوریکه اگر آنها در گروه سنی نوجوان باشند ممکن است در فروش و جابجایی مواد مخدر از آنها استفاده شود و اگر کم سن و سال‌تر باشند به کارگاه‌های زیرزمینی یا زباله‌گردی ورود پیدا کنند.»
از ساماندهی تا جمع‌آوری
قرار است در فرآیند ساماندهی کودکان کار چه اتفاقی رخ دهد؟ سوالی که نگار ماهری، کارشناس انجمن حمایت از کودکان کار در پاسخ به آن می‌گوید: من اصلا معنای ساماندهی یا جمع آوری کودکان کار را متوجه نمی‌شوم. چون کودکان کار معلول وضعیت کلی جامعه امروز ما هستند. مهمترین ریشه به وجود آمدن مقوله کودکان کار، عامل فقر و مشکلات معیشتی است.
 یعنی فقر و تورم در کشور ما به حدی زیاد شده که بسیاری از خانواده‌ها مجبور می‌شوند کودکانشان را به کار مجبور کنند.
وی با بیان اینکه به نظر می‌رسد منظور شهردار تهران از کودکان کار، کودکان کار خیابانی باشد می‌گوید: اما کودکان کار فقط کودکان کار خیابانی نیستند. مثلا ما هم اینک با پدیده‌ای به نام کودکانی که در منازل کار می‌کنند مواجه هستیم که اصلا در آمار کودکان کار حساب نمی‌شوند!
اما یک آسیب شناس اجتماعی معتقد است که باید به مقوله کودکان کار با دید وسیع تری نگاه کرد. سیدحسن موسوی چلک درباره آمار کودکان کار در ایران و جهان به همدلی می‌گوید: «در آمارهای جهانی یک عددی حدود ۱۶۰ میلیون کودک کار گزارش داده‌اند اما در ایران آمار مشخصی از کودکان کار وجود ندارد و یکی از دلایلش هم تفاوت‌هایی است که ما از کودکان کار ارائه می‌دهیم به همین دلیل ما نباید کودکان کار را فقط کسانی که در خیابان هستند ببینیم، بخشی از کودکان کار ما در جاهای متفاوتی از قبیل دامداری و فروشگاه‌ها و جاهای دیگری کار می‌کنند که در خیابان نیست اما از سنین کودکی کار می‌کنند.»
وی در عین حال اشاره‌ای هم به قوانین جاری در کشور درباره قانون کار می‌کند و می‌گوید: «باتوجه به قوانین جاری در کشور، ماده ۷۹ قانون کار، کار برای افراد زیر ۱۵ سال کلا ممنوع است، اما طبق ماده ۸۰ افراد بین ۱۵ تا ۱۸ سال کارگر نوجوان نامیده می‌شوند و در ماده ۸۴ هم به این موضوع اشاره شده که شرایط کار این افراد باید چگونه باشد. این قانون شامل مواردی است که عبارتند از کار نیم ساعت کمتر از حد معمول باشد، به سلامت آن‌ها آسیبی وارد نکند و بیمه هم مشمول حال‌شان می‌شود این یعنی افراد بین ۱۵ تا ۱۸ سال در کشور به عنوان کارگر نوجوان شناخته شدند.»
چلک تصریح می‌کند: «در نامه ۱۸۲ سازمان بین‌المللی کار که ایران هم آن را پذیرفته، به کشورها توصیه شده که سن کار باتوجه به جغرافیا و موارد دیگر مشخص شود. از طرفی هم ما آیین نامه ساماندهی کودکان خیابانی هم داریم.
در آیین نامه اورژانس اجتماعی موضوع کودکان کار خیابانی مطرح می‌شود و قانون حمایت از اطفال و نوجوانان مصوب سال ۱۳۹۹ و آیین نامه اجرایی ماده ششم همین قانون، مصدایق را که نگاه می‌کنیم، موضوع کودکان کار در قالب بهره کشی‌های اقتصادی و موارد دیگر کاملا مشخخص است، بعضی از این کودکان در وضعیت مخاطره‌آمیز قرار دارند، حتی در محیط‌های کاری که تحت نظارت وزارت کار و رفاه اجتماعی هم هستند، این قانون خاص کودکان، قوانین و مسئولیت‌هایی را برای جلوگیری از آزار این کودکان و حمایت‌های اجتماعی و غذایی روی دوش این سازمان گذاشته است.»
یکسال از وعده سال گذشته می‌گذرد اما تازه شهردار تهران بار دیگر با تکرار همان شعارها، مدعی شده که می‌تواند تهران را ظرف دو ماه از حضور کودکان کارپاکسازی کند. وعده‌ای که گرچه بعید است محقق شود اما، برای پاسخگویی قطعی به آن باید منتظر گذر زمان ماند. البته ولی، کیفیت این ساماندهی نیز موضوعی است که جای بحث بسیار دارد!