سیاست دوگانه در قبال اتباع بیگانه

همدلی| حمید رضا خالدی: بعد از معلق ماند تصویب جزئیات لایحه تشکیل سازمان مهاجرت در مجلس و درخواست ایران از افغانستان برای بازگرداندن اتباع آنها به این کشور، به نظر می‌رسد موج جدیدی از مقابله با افغان‌ها از سوی مردم به راه افتاده باشد. از جمله  مدیرکل امور اتباع و مهاجرین خارجی استانداری کرمانشاه که رسما اعلام کرده بود؛ ورود اتباع افاغنه به ۱۶ استان کشور و از جمله کرمانشاه ممنوع است.
درباره تعداد مهاجران افغانستانی در ایران آمار مختلفی وجود دارد؛ کمااینکه چندی قبل بود که در یک خبر رسمی اعلام شد؛ از ۳۰۰ زایمان یک بیمارستان فارس در سال 1401، ۲۹۷ مورد توسط افغان‌ها بود.  این آمار البته از سوی فعالان حوزه مهاجرت نیز تایید شده است و آنها نیز آمار مهاجران افغان در ایران را بین 8 تا 10 میلیون نفر عنوان کرده اند. آماری که گرچه هنوز رد یا تکذیب نشده اما، چنانچه درست باشد به این معنا خواهد بود که در ایران تقریبا از هر  9 تا 10 نفر یک نفر افغان است! همین موارد باعث شده تا بسیاری از شهروندان و رسانه‌ها چه در فضای مجازی و چه در رسانه هانسبت به افزایش بیش از حد افغان‌ها در ایران واکنش نشان دهند.
آماربازی به سبک مسئولان
آمار سازمان بین‌المللی مهاجرت نشان می‌دهد در سال 1400 اختلاف آمار بین افغان‌هایی که به ایران آمده‌اند و آنها که از ایران رفته‌اند یا اخراج شده‌اند، حدود 438 هزار نفر است، یعنی این تعداد افغان به مهاجران در ایران اضافه شده‌اند. این همان سالی است که در تیرماهش طالبان در افغانستان به قدرت رسیدند و مهاجرت افغان‌ها به ایران زیاد شد. آمار دیگر این سازمان نشان می‌دهد در هفته دوم فروردین 1401 یعنی زمانی که هنوز طالبان قدرت نداشتند، حدود 37 هزار افغان به ایران آمده‌اند؛ یعنی روزانه تقریبا 6 هزار نفر که در کل، تنها نزدیک به 3 هزار نفر از آنها مدرک شناسایی داشته‌اند. 23 هزار نفر هم از ایران به افغانستان برگشته‌اند، یعنی در یک هفته، 14 هزار نفر به افغان‌های مقیم ایران اضافه شده‌اند، تقریبا روزانه 2 هزار نفر. این در‌حالی است که حشمت‌الله فلاحت‌پیشه، رئیس سابق کمیسیون امنیت ملی مجلس دهم گفته بود روزانه 10 هزار افغان به ایران وارد می‌شود. احمد وحیدی، وزیر کشور هم تیرماه امسال گفته بود برآوردها درباره تعداد مهاجران افغانستانی در ایران بیشتر از ۵ میلیون نفر است.
گرچه علیرضا زاکانی، شهردار تهران چند هفته قبل اعلام کرده که فقط در تهران حدود 2 میلیون افغان وجود دارد. آماری که اگر درست باشد نشان می‌دهد که آماری 8 تا 10 میلیونی افغان‌‌های داخل ایران چندان هم دور از ذهن نخواهد بود.
دروازه ورود به اروپا و ترکیه
گروهی از کارشناسان و منتقدان بر این باورند که ورود افغان‌ها به ایران به واسطه رسیدنشان به ترکیه و اروپا است. آن‌هایی که پولدارند یا مدتی در این اسکان غیر قانونی دارند تا پول سفرشان را به ترکیه و اروپا فراهم کنند، اما به دلیل شرایط اقتصادی ایران و کاهش ارزش ریال به دلار و یورو، آنها سال‌ها در ایران می‌مانند، ازدواج می‌کنند، دارای چند فرزند می‌شوند و سپس به کشورهای غربی ایران می‌روند و ایران را بسیاری از آسیب‌های اجتماعی که برجا گذاشته‌اند برجا می‌گذارند. قانون تابعیت فرزندان با مادر ایرانی که در سال ۱۳۹۸ به تصویب نمایندگان مجلس پیشین رسید، نشان از این واقعیت دارد و  طبق آمارها تا آبان سال گذشته، از بین حدود ۱۰۵ هزار متقاضی تنها ۱۴ هزار نفر توانسته‌اند بر اساس این قانون به شناسنامه دست پیدا کنند. چندی قبل نیز در یک خبر رسمی اعلام شد؛ از ۳۰۰ زایمان یک بیمارستان فارس در سال ۱۴۰۱، ۲۹۷ مورد توسط افغان‌ها بود.  این آمار البته از سوی فعالان حوزه مهاجرت نیز تایید شده است. آماری که گرچه هنوز رد یا تکذیب نشده اما، چنانچه درست باشد به این معنا خواهد بود که در ایران تقریبا از هر  ۹ تا ۱۰ تولد در ایران یک نفر افغان است! همین موارد باعث شده تا بسیاری از شهروندان و رسانه‌ها چه در فضای مجازی و چه در رسانه‌ها نسبت به افزایش بیش از حد افغان‌ها در ایران واکنش نشان دهند یا در شهرهای مختلف دست به اعتراض بزنند. ویدئوهای منتشرشده در فضای مجازی اعتراض شهروندان مقابل استانداری‌های کردستان و شیراز برای ورود بیش از اندازه افغان‌ها به ایران بود. در این میان ترکیه بیش از ایران به خطرات این موضوع پی برد و با ساخت دیوار ۱۴۴ کیلومتری در مرز ایران-ترکیه در طی دو سال (۹۶-۹۸) از ورود غیر قانونی مهاجران به استان‌های ایغدیر و آگری و دیوار ۶۳ کیلومتری در مرز استان وان با ایران جلوگیری می‌کند.
دو نظریه مختلف
یکی از جدیدترین اظهار نظرها در مورد ورود افغان‌ها به ایران، به انتشار اخباری بر می‌گردد که براساس آن، موج جدیدی از ورود افغان‌ها از مرزهای شمال شرق وارد مشهد می‌شوند. برمبنای این خبر این دسته از مهاجران را افغان هایی تشکیل می‌دهند که جزو نظامیان این کشور هستند. موضوعی که باعث شده تا بسیاری از کاربران فضای مجازی ابراز نگرانی کرده‌اند که این افغان‌ها برای ساماندهی وارد مشهد شده‌اند. با این حال «عبدالحمید نورزایی» پژوهشگر افغانستانی در این زمینه گفته است؛ موضوع ساماندهی افغان‌ها برای حضور در جنگ اوکراین در مشهد را شنیده‌ام و مسئله‌ای است که باید بررسی شود. در صورتی که این موضوع صحت داشته باشد خلاف قوانین است. او درباره‌ شنیده‌ای دیگر درباره‌حضور نیروهای طالبان در ایران پیش از روی کار آمدن مجدد آنها در افغانستان نیز می‌گوید که بهتر است این سوال را از مسئولان طالبان بپرسید!.
در ادامه این رویه چندی قبل اعلام شد که به افاغنه ایرانی کارت ملی و شناسنامه می‌دهد! موضوعی که وزیر کشور در واکنش به آن گفت: ما فقط به اتباع قانونی کارت ملی و شناسنامه می‌دهیم. با این وجود انتشار تصاویری از کارت‌‌های ملی افاغنه غیر مجاز در فضای مجازی باعث شده تا همچنان این اخبار ادامه داشته باشد.
حالا اما موضوع به حدی بالا گرفته که مدیرکل امور اتباع و مهاجرین خارجی استانداری کرمانشاه که رسما اعلام کرده بود؛ ورود اتباع افاغنه به ۱۶ استان کشور و از جمله کرمانشاه ممنوع است.
«حمزه سلیمانی» در گفت‌وگویی به مشارکت پلیس امنیت عمومی، اداره اجرائیات شهرداری و سایر دستگاه‌‌های ذیربط در اجرایی شدن این طرح اشاره کرد و افزود: طی اجرای این طرح‌ها تاکنون تعداد قابل توجهی از کارگران افاغنه و نیز تعدادی از کارفرمایان متخلف و بی تعهد که اقدام به بکارگیری آنها کرده بودند، دستگیر شدند.
در عین حال گروهی دیگر معتقدند که بالاگرفتن موج ورود افغان‌ها به ایران به انتخابات بر می‌گردد و اینکه قرار است با صدور روادید رسمی و کارت هویت برای آنها، زمینه برای حضور آنها در انتخابات و بالا رفتن آمار شرکت کنندگان فراهم شود. و بالاخره گوهی دیگر مدعی‌‌‌‌اندکه با توجه به سیر نزولی کاهش جمعیت و خطر پیرسالی کشور است که دولت از ورود مهاجران با هدف بالا بردن آمار جمعیتی وارد کشوراستقبال می‌کند.  ادعاهایی که باز هم هنوز نه تایید و نه رد شده است!
با این حال، وزیر کشور در واکنش به این خبر بدون اشاره به دلایل این ممنوعیت گفت: این ممنوعیت موضوع جدیدی نیست و در برخی استان‌ها اتباع نباید حضور پیدا کنند. در بعضی از نقاط از قبل هم همینطور بوده و برخی مناطق مشخص شده که در آنجا اتباع حضور پیدا نکنند و این موضوع نیز در ادامه همین مسئله است و موضوع جدیدی قلمداد نمی‌شود. این نقاط از قبل معلوم شده که در برخی استان‌ها اتباع نباید حضور پیدا کنند این موضوع نیز در ادامه همان مسئله است.
به گفته وی، استان‌هایی که به طور کامل برای اقامت شهروندان افغانستان ممنوع هستند، شامل اصفهان، آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، اردبیل، زنجان، کردستان، کرمانشاه، ایلام، لرستان، چهارمحال‌وبختیاری، کهگیلویه‌وبویراحمد، گیلان، مازندران، سیستان‌ و بلوچستان، هرمزگان و همدان می‌شود.
تهدید به فرصت، چگونه؟
دوشنبه دهم مهرماه در جلسه علنی مجلس شورای اسلامی «محمدتقی نقدعلی» نماینده خمینی‌شهر در تذکری شفاهی خاطرنشان کرد: «بحث اتباع خارجی در شهرستان‌ها به ویژه در حوزه آموزش و پرورش امنیت را تحت تاثیر قرار داده است.» وی این سوال را مطرح کرد که آیا نظام در مورد اتباع خارجی  تصمیمی خواهد گرفت؟ این نماینده مجلس در پایان سخنانش خطاب به قالیباف گفت: «از رییس مجلس انتظار دارم توضیحی ارائه کنند.» روزنامه هم‌میهن نیز بر لزوم شفاف‌سازی درباره مهاجران افغان در ایران تاکید کرده است و نسبت به عواقب انفعال دولت در این زمینه هشدار داده و نوشته در همه کشورهای دنیا تا جایی‌که به اتباع خارجی مربوط می‌شود، نقش اصلی مدیریت بر عهده وزارت امور خارجه است، ولی ظاهراً در ایران این وزارتخانه مجری صرف است.»  اما علیرضابیگی عضو کمیسیون امور داخلی کشور و شورا‌ها در مجلس معتقد است که: «باید از برخورد احساسی در مواجه با مساله مهاجرین پرهیز کرد. با توجه به ابعاد وسیع مهاجرت ضروری است که یک لایحه جامع در این حوزه دنبال شود.»
 وی در ادامه گفته‌هایش می‌افزاید: «بهتر است لایحه جامعی از سوی دولت در بحث ساماندهی اتباع خارجی دنبال شود و پختگی و سنجیدگی آن به قدری باشد که بتواند عوارض مهاجران را به یک فرصت تبدیل کند. با توجه به این‌که در سال پایانی مجلس یازدهم بوده به نظر می‌رسد فقط طرح‌ها و لوایحی که دو فوریت آن‌ها به تصویب رسیده است در دستورکار مجلس قرار گیرد. کمیسیون امور داخلی کشور و شورا‌ها طرح تشکیل سازمان ملی اقامت را تهیه و بررسی کرد و کلیات آن در مجلس به تصویب رسید. اما دولت نیز نقطه نظراتی در این خصوص دارد. لازم است یک کار حساب شده و منسجم برای ساماندهی مهاجران و اتباع خارجی انجام شود. باتوجه به اینکه مقام معظم رهبری تاکید داشتند که مجلس محور کار خود را برمبنای لوایح قرار دهد، از آنجا که دولت از همه جهات با این موضوع درگیر است و بدنه کارشناسی قوی دارد بهتر است در بحث اقامت که ابعاد اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و امنیتی را در برمی گیرد یک کار جامع در قالب لایحه دنبال شود.»
واکنش‌های مردمی
این امواج به همراه انتشار اخبارهای معتددی در ماه‌‌های اخیر در مورد مشکلات و حوادث مختلفی که توسط اتباع خارجی باعث شده تا موج جدیدی از واکنش‌ها به حضور آنها در کشور به راه افتاد بطوریکه فیلم‌‌های بسیاری از شهرهای مختلف ایران در مورد اخراج افغان‌ها توسط شهروندان این شهرها در فضای مجازی منتشر می‌شود. شهرهایی که مهمترین آنها کردستان و شیراز بوده اند. واکنش هایی که باعث شد تا دولت نیز به بهانه‌‌های مختلف مخالفت خود با حضور افغان‌ها و بخصوص افغان‌‌های غیرقانونی  در ایران را اعلام کند. گرچه به نظر می‌رسد این اظهارات دولتی‌ها تلاش می‌کند تا اندک اندک و با حفظ تکریم و تاکید بر لزوم حفظ ارتباط بین دو کشور، همنوا با مردم فکری برای افزایش بی رویه افغان‌ها بکنند. کمااینکه بهادری جهرمی سخنگوی دولت در همین زمینه گفت: مردم افغان با ما پیوند ناگسستنی دیرینه زبانی، فرهنگی، جغرافیایی و ... دارند. دولت سیزدهم با مهاجرت غیرقانونی مخالف است و نظارت می‌کند از ورود آنها جلوگیری کند. اتباعی که قانونی در کشور هستند ساماندهی می‌شوند.
همچنین در دیدار سید حسن مرتضوی، معاون سفارت ایران با مولوی محمد نبی عمری، معاون وزارت داخله حکومت سرپرستی افغانستان دیدار کرد. در این دیدار ایران خواستار بازگشت مهاجران افغان به کشورشان شد.
پاسخ مرجع تقلید افغان
این رخدادها و موضع گیری‌ها در نهایت به جایی رسیده که آیت الله «محمدباقر بهسودی» مرجع تقلید شیعیان افغانستان چندی قبل  در گفت و گو با سایت «جماران» ضمن تشکر از ایرانی‌ها گفته است؛ باید یادآوری هم بکنیم که این مهاجرین همواره در کنار مردم جمهوری اسلامی ایران از ابتدا تا انتها بوده‌اند؛ از ابتدای دفاع مقدس که وقتی جنگ تحمیلی بر ایران شروع شد، این‌ها در کنار برادران ایرانی خود بودند. همچنین در مسأله سوریه که در قالب لشکر فاطمیون این مهاجرین همسو و کمک‌کار بزرگی برای جمهوری اسلامی ایران بودند؛ به اعتراف مسئولین بلندپایه جمهوری اسلامی ایران، نقش مهمی را در پیروزی سوریه همین گروه فاطمیون افغانستانی داشتند. البته در کنارشان برادران پاکستانی و عراقی هم بودند و رأس امور همه‌شان نیز خود مسئولین جمهوری اسلامی ایران بودند، ولی این‌ها به عنوان یک گروهی که در آنجا مقاومت کردند و سختی‌ها را تحمل کردند و شهیدان زیادی هم دادند، در کنار جمهوری اسلامی ایران فعالیت‌ها و دستاوردهای چشم‌گیری داشتند.
وی ادامه داده؛ مهاجرین افغانستانی در داخل جمهوری اسلامی ایران نیز همواره سخت‌ترین کارها را با کم‌ترین دستمزد و بدون امتیازها انجام داده‌اند؛ کارهایی که بیشتر آن‌ها را برادران ایرانی حاضر نبودند با این دستمزد کم و بدون امتیاز انجام بدهند. این بندگان خدا نه بیمه هستند و نه حمایتی از سوی نهادی و سازمانی می‌شوند؛ اگر یک حادثه‌ای برای این‌ها پیش بیاید، کدام کسی نیست که آن‌ها را حمایت کرده و جبران حادثه برای‌شان کند.
یکی دیگر از اظهار نظرها در مورد ورود اتباع جدید افغان به ایران به این موضوع برمی گردد که گفته می‌شود دولت به این دلیل اجازه ورود آنها را می‌دهد که این افراد برای تقویت آمار جمعیتی و مقابله با دشمنان احتمالی به کشور آورده می‌شوند.   
اظهار نظری که آیت الله محمدباقر بهسودی نیز تلویحا به آن اشاره کرده و گفته است؛ مسلّم است که اگر این‌ها در کنار هم باشند، یک نیروی عظیمی هستند که خیلی کارها را این‌ها می‌توانند در کنار هم انجام بدهند؛ یعنی اتحاد و همسویی پنج شش میلیون مهاجر با جمهوری اسلامی ایران و همچنین حمایت جمهوری اسلامی ایران از این پنچ شش میلیون نیروی فعال و کارآمد، مسلم است که این بسیار یک نیرو و قدرت مؤثری را به وجود می‌آورد که اگر شرایط ایجاب بکند، در یک مواقعی می‌شود خوب از این‌ها استفاده کرد. ولی دشمن می‌خواهد که زمینه‌های این استفاده را و آینده را از این‌ها بگیرد و این‌ها را به جان همدیگر بیندازد و این‌ها را به همدیگر بدبین بکند تا نتوان دیگر از این نیروی عظیم استفاده کرد.
نکته قابل تامل دیگر که حکایت از نگاه ویژه مسئولان افغان به تشکیل سازمان ملی مهاجرت در ایران را می‌توان از بخش دیگری از سخنان این مرجع افغان برداشت کرد. جایی که وی می‌گوید: خود مسئولین جمهوری اسلامی ایران و کسانی که در سطح بالای اداری است، خودشان اعتراف می‌کنند که مهاجرین افغانستانی هیچ مشکلی برای ما ندارند. الآن هم که الحمد لله این‌ها تنظیم شده است و یک نهادی نیز به نام «سازمان ملی مهاجرت» از طریق ریاست جمهوری اسلامی برای سروسامان دادن به مهاجرین آماده شده تا همه این‌ها را تحت پوشش اداری واحد قرار دهند، دیگر کدام مشکلاتی نیز جمهوری اسلامی را از ناحیه این‌ها تهدید نمی‌کند.
به هر تقدیر هنوز سوالات بسیاری در مورد حضور اتباع بیگانه در ایران وجود دارد. از جمله اینکه چرا باید در بین تمامی استان‌ها فقط در‌‌های 16 استان به روی اتباع بیگانه بسته باشد؟ یا اینکه سیاست دولت در قبال این مهاجران غیرقانونی چیست؟