لغو امتیازنامه دارسی و سوزاندن قرارداد در آتش بخاری

به گزارش گلونی قرارداد دارسی در سال ۱۹۰۱ میلادی در زمان مظفرالدین شاه به ویلیام دارسی تعلق گرفت. در این میان ویلیام ناکس دارسی، تاجر انگلیسی، زمانی که متوجه شد ممکن است در ایران به نفت دست یابد، گروهی از کارشناسان خود که شامل چند تن از مهندسین زمین‌شناس بودند، روانه‌ ایران نمود و آن‌ها با تحقیق و تفحص، این موضوع را تأیید کردند. در نتیجه دارسی برای دستیابی به امتیاز نفت جنوب ایران مشغول رایزنی با دولت‌مردان قاجار شده و با رایزنی و پرداخت رشوه به امین‌السلطان و دیگر درباریان موفق شد تا امتیاز مورد نظر را که به امتیاز دارسی معروف گردید در 28 ماه مه 1901 به امضای مظفرالدین شاه قاجار برساند. شرکت نفت دارسی، پس از هفت سال، سرانجام در ۲۶ مه ۱۹۰۸ میلادی در منطقه مسجدسلیمان به نفت رسید. امتیاز دارسی در 18 بند تنظیم شد و بر اساس آن مقرر گردید صاحب‌امتیاز، حق اکتشاف، استخراج، حمل‌ونقل و فروش نفت و گاز طبیعی، موم طبیعی و قیر را در سراسر ایران به‌ استثنای پنج استان شمالی آذربایجان، مازندران، استرآباد، گیلان و خراسان به مدت 60سال در اختیار بگیرد. صاحب‌امتیاز از پرداخت هرگونه مالیات و عوارض گمرکی معاف بود و در ازای بهره‌برداری از موارد مذکور در امتیازنامه، موظف شد مبلغ 20هزار لیره به‌ صورت نقد و 20هزار لیره به‌صورت سهام به‌ اضافه 16درصد سود خالص تمامی شرکت‌هایی که به‌ موجب امتیاز تأسیس می‌شد را به دولت ایران پرداخت کند. در سال‌های پس از جنگ جهانی اول، به‌واسطه افزایش نفت در عرصه‌های مختلف جهان صنعتی، نیاز روزافزونی برای خرید آن پدید آمد و شرکت نفت ایران و انگلیس، هر سال تولید خود را افزایش داد. به‌ واسطه حوادث سیاسی پس از کودتای 1299 شمسی در ایران و قدرت گرفتن رضاخان در کشور، به‌ تدریج قدرت دولت مرکزی در کشور تقویت شد و با از میان رفتن قدرت قوانین بختیاری و شیخ خزعل، شرکت نفت ایران و انگلیس روابط بیشتری را با دولت مرکزی در تهران برقرار کرد. دولت ایران درخواست ۲۵درصد سهام و حق انتخاب دو مدیر در هیات‌مدیره شرکت را ارائه داد. ایران خواهان تضمین حداقلی از درآمدهای نفتی بود، به‌ طوری‌ که درآمدهایش مانند گذشته نوسان زیادی نداشته باشد. ایران همچنین درخواست مشخص شدن وضعیت مالیاتی شرکت را نیز داشت. بی‌توجهی به درخواست‌های ایران باعث شد تا روز شنبه 5 آذرسال 1311 مطابق با ۲۶ نوامبر ۱۹۳۲ پس از به نتیجه نرسیدن مذاکرات ایران با طرف مقابل، رضاشاه در جلسه روز بعد هیأت دولت، پرونده نفت را در آتش بخاری انداخت و گفت وزیران از جلسه خارج نشوند تا لایحه‌ای مربوط به لغو امتیاز نفت تهیه شود. در این زمان به دستور دولت وقت جشن‌هایی نیز درباره لغو قرارداد در ایران برپا شد و روزنامه‌ها درباره خیانت‌هایی که قاجارها با انعقاد قرارداد به ایران کرده بودند، نوشتند.