آشتی فکاهه و طنز؛ شاخصه فکری حسن توفیق

همدلی| حسن توفیق از مدیران مجله طنز توفیق، یازدهم خرداد در حالی درگذشت که تأثیر اندیشه نقادانه وی در قالب طنز از مجرای آثار مطبوعاتی‌اش بر هیچ‌کس پوشیده نیست. حسن توفیق که به حق، از جمله تأثیرگذارترین چهره‌های طنز تاریخ مطبوعات معاصر ایران است، با به میراث گذاردن اندیشه‌های برخاسته از فکاهه و طنز، جریانی نوین در مطبوعات کشور پدید آورد که با انتقادهای گزنده در پی اصلاح امور کشور بود. مرگ وی هرگز پایانی بر تأثیر اندیشه‌های توفیق حتی در ایران امروز نیست، چه که می‌توان با بهره‌گیری از آن، همچنان به اصلاح در فضای بسته سیاسی امیدوار بود. سوشیانس شجاعی‌فرد، طنزپرداز، در گفت‌وگو با همدلی، از حسن توفیق و تأثیر وی بر جریان طنز ایران می‌گوید.

حسن توفیق چه جریانی را در مسیر طنزپردازی در مطبوعات ایران پدید آورد؟

مجله توفیق دوره‌های متفاوتی داشت. شاید درخشان‌ترین دوره این مجله، دوره‌ای‌ است که حسن توفیق سردبیری آن را بر عهده ‌گرفت. در حقیقت، مجله دوران سردبیری ایشان است که در ذهن همه خوانندگان و مخاطبان، به عنوان توفیق معروف وجود دارد.
اما همانطور که می‌دانید حافظه مردم ما چندان قوی نیست و از همه بدتر فراموشی آنهایی است که در دوره‎هایی در مطبوعات قلم زده‌اند. نکته بسیار مهمی که در خصوص دوره روزنانه توفیق، تحت سردبیری ایشان وجود دارد، این است که ایشان توانست بین فکاهه که در آن دوره، به علت محدودیت‌های بسیاری که برای طنز سیاسی و دیدگاه دهخدایی در ذهن وجود داشت و بسیار باب شده بود، و طنز، آشتی مجددی ایجاد کند. چیزی که ما امروز از طنز در ذهن داریم و از آن با عنوان طنز گل‌آقایی یاد می‌کنیم، در دوره مجله توفیق، ترکیب ملایم و هنرمندانه‌ای از شوخی و فکاهه سرخوشانه و طنز سیاسی گزنده نسبت به رأس حکومت آن دوره که نمادش امیرعباس هویدا، نخست‌وزیر سیزده‌ساله دودمان پهلوی بود، پدید آورد. اما حسن توفیق از منظر شخصی هم انسان بسیار افتاده‌ای بود و مردم عادی، شناخت چندانی نسبت به او نداشتند. در حقیقت، او هرگز انسان رسانه‌ای نبود و تلاش داشت بیشتر خود را با کار و اثرش، در معرض دید عموم قرار دهد.

شاخصه طنز حسن توفیق چیست؟

اگر بخواهیم طنز و کاریکاتور معاصر ایران را بررسی و قله‌های آن را تشریح کنیم، باید به شاخص‌های چندی اشاره کنیم، از جمله اینکه در کدام یک از این مقاطع، جهت طنز و کارتون ایران تغییر کرد. به نظر من در آشفته‌بازار و بلبشویی که در اوایل دوره پهلوی دوم در عرصه مطبوعات وجود داشت، این مجله توفیق بود که توانست مسیر طنز را تغییر دهد و هر چه غیر از آن بود، کپی توفیق دانسته می‌شد که این مهم، مرهون تلاش‌های حسن توفیق بود که توانست طنز آن دوره را جریان‌سازی کند، حزب خران را به وجود بیاورد، و در کل، توفیق را از یک مجله صرف درآورده، در شاخه‌های مختلف پرورش دهد و به رشد نسل جدیدی از طنزنویس‌ها و کارتونیست‌ها در ایران یاری رساند.

نگاه حسن توفیق به طنز برخاسته از چه بود؟

نوع نگاه مجله توفیق، طبیعتا برخاسته از بطن جامعه و در حقیقت، فضای بسته‌ای بود که حکومت وقت پدید آورده بود. در این فضا، امکان بر زبان آوردن برخی حرف‌ها و سخنان نبود که به همین علت هم مجله توفیق، توقیف شد. اما پس از انقلاب، مرحوم صابری که از همکاران حسن توفیق بود، همان افراد را دوباره گرد خود جمع کرد و با بازتعریف طنز، متناسب با شرایط تازه جامعه و حکومت، دقیقا محورها و خطوط اصلی توفیق را تداوم داد. ما اگر بخواهیم جریان توفیق را بررسی کنیم، از همین مجله گرفته تا گل‌آقا و بعد دیگران، شاید سابقه‌ای به درازای بیش از شصت تا هفتاد سال در اذهان نقش بندد و این جریان همچنان ادامه خواهد داشت و ما هم که نسل‌های دوم و سوم بعد از انقلاب محسوب می‌شویم، باز تحت تاثیر همان جریان برگرفته از حسن توفیق و مجله او هستیم. بخواهیم مفاهیم طنز را تدریس کنیم، به اصول حسن توفیق رجوع می‌کنیم و بخواهیم خودمان طنز بنویسیم، از او الهام می‌گیریم. تأثیر حسن توفیق و مجله او بر جریان طنزپردازی در ایران بسیار گسترده بود، چه که به عنوان نخستین جریان، مسیر طنزپردازی و کارتون را تغییر داد، تعریف جدیدی از آن ارائه کرد. این تعریف با تغییر مسیر جدیدی که گل‌آقا صورت داد، از بین نمی‌رود، بلکه تنها زبانش تغییر می‌کند.

اندیشه‌های حسن توفیق در ایران امروز هم پاسخ‌گوست؟

آثاری که حسن توفیق در دهه‌های چهل و پنجاه از خود به یادگار گذاشت، همچنان در جامعه، پاسخ‌گوست ولی کسی نیست که بتواند آنها را اجرا کند. اینکه شما بتوانید با زبان فکاهه و هجو، نه لزوما طنز، به افراد و رفتارهای غلط‌شان، به حکومت و الگوسازی‌های دروغینی که حسن توفیق و همکاران او علیه آن فعالیت می‌کردند، بتازید و از آن طریق، زشتی‌های جامعه را نشان دهید، در حالی که خیلی هم لطیف و قشنگ نیست، شاید هم بی‌ادبانه باشد، کار کمی نیست، ولی او تشخیص داد که آن زمان باید این سنخ حرف‌ها را بزند.
این تاثیر در برخی فضاها آن‌قدر پیش‌رو بود که همین الان هم اگر بخواهیم کار جدی اجتماعی انجام دهیم، می‌توانیم از توفیق و اندیشه‌های او الگو بگیریم.