کرونا و دگرگونی نهادی

تغییرات اجتماعی و به خصوص تغییرات اساسی در سبک زندگی، نیازمند دگرگونی نهادی است. وقتی می‌گوییم سبک زندگی، ممکن است ذهن‌مان به تغذیه، پوشش، شکل خانه (و آشپزخانه) و اخلاق شخصی متمرکز شود، اما سبک زندگی را نهادهای اقتصادی و رسوم مجری از آن تعریف می‌کنند. برای این که به بازار نرویم، جماعت شکل ندهیم و از همدیگر فاصله بگیریم، نیازمند شکل‌های دیگری از نهادهای اقتصادی و رسوم جدیدی از اقتصاد هستیم. اما هر تغییری نیازمند تغییر نهادی است، حال آن که تغییر نهادی هم نیازمند فعلیت عاملانی است که بر آن اثرگذارند. همین ‌جاست که نقش خلاقیت در عاملان نهادهای جامعه مورد توجه واقع می‌گردد. اینک ما شهری داریم با مجموعه‌ای از حاملان نهادی که عوامل انسانی را به نقش‌های مختلفی که در مسیرش است، وادار می‌کند. در حالی که شرایط برای چنین نقش‌مندی‌هایی مهیا و امکانات میسر نیست. شهرنشینی با شرایط موجود و رسوم تجاری آن، میسر نیست و نیازمند جابه‌جایی نهادی است، ولی این امکان را چه کسی باید رقم بزند، جز خود عاملانی که در جریان زندگی و کار قرار گرفته‌اند. یکی از این تغییرات قرن و شاید دوره بزرگی از تاریخ، جابجایی عطاری با داروخانه بود. ممکن است همه فکر کنند عطاری و داروخانه یک مغازه معمولی است، اما عطاری و داروخانه، نهاد تغذیه دارویی‌اند. با وجود اصرار زیاد بر تغییر عطاری به داروخانه، مصرف مواد مخدر که پیشتر در عطاری‌ها به عنوان داروی درد رایج بود، به معاملات زیرزمینی کشیده شد و اگرچه تغییرات نهادی اتفاق افتاد، اما نهاد پیشین به یک کج کارکرد تبدیل شد. در حال حاضر نیز چنین است، شهرهای الکترونیک در ایران رایج شده‌اند، بسیاری از معاملات به صورت اینترنتی صورت می‌گیرد، در کلان‌شهرها و تهیه مایحتاج مردم از طریق سوپرمارکت‌های اینترنتی انجام می‌شود، اما هیچ فکر کرده‌ایم که حجم زیادی از سوپرمارکت‌های خیابانی با نقل مکان فضای خرید مردم به اینترنت باید چه سرنوشتی داشته باشند؟
در زمان دگرگونی نهادی دارو نیز چنین تغییری به خوبی رخ نداد و با دستورات چکشی و آمرانه که نوعی تابوسازی مدرن از امر غیرقانونی بود، امر بر این شد که عطاری‌ها برای داروخانه شدن آموزش ببینند. اما اعتیاد هنوز در جامعه بر جای مانده بود و با توجه به نیاز جسمی مردم به تهیه مواد مخدر، معاملاتی که پیشتر در عطاری صورت می‌گرفت، مدت‌ها به صورت پنهانی انجام می‌شد. در نتیجه، ما شاهد تغییراتی شکننده و بازگشت‌پذیر هستیم که این روزها عطاری‌ها را به پارانویای طب مدرن و به راهی جادویی برای رهایی از بیماری‌ها تبدیل کرده است. حال مانند عطاری‌ها، آیا باید بازاریان سنتی را یاد دهیم که بتوانند تجارت الکترونیک راه بیندازند؟ تفاوت حجره با بنگاه، همچون تفاوت عطاری و داروخانه است، حجره‌دار متکی بر سرمایه موروثی و بنگاه‌دار نیازمند سواد اقتصادی است. حجره‌دار مانند عطار دارای تجربه تاریخی ستایش شده است، اما بنگاه‌دار مانند داروساز، سازنده خدمات و حامل دانش تجربی آزموده شده و معاصر است. شهرهای واقعی امروزی، شهرهای الکترونیک هستند، چرا که بسیار از ارتباطات امروزی بالاجبار، اما با اغتنام فرصت در شهرهای مجازی شکل گرفت تا با شر ویروس بیماری همه‌گیر بی‌ملاحظه، مواجهه‌ای کم خطر داشته باشد. اما ممکن است برخی به شبکه‌های موبایلی و تلویزیون‌های اینترنتی، دیدی همچون دید عطارانی داشته باشد که به داروهای جدید داشتند که آن‌ها را بر هم زننده زندگی سالم و از بین برنده نصایح سالیان سال آزموده شده می‌دانستند. شهرهای الکترونیک، خواب سالیان سال انباشت ثروت در زمین شهری را بر هم زده‌اند و طبیعی است نهادهای سنتی بازار و رسم‌های اجتماعی آن‌ها، سالیان سال در برابر تغییرات نهادی مقاومت کنند، اما بیماری کرونا، مانند ضربه‌های نکوهیده مواد مخدر بر بدن، ممکن است اتفاقات بیشتری را بر شرایط جامعه رقم بزند.