قطعی برق و ظرفیت‌های انرژی که خاموش مانده است

همدلی|  فاطمه آقایی‌فرد: قصه قطعی برق این‌روزها از درودیوار شهر شنیده می‌شود. برخی از وضعیت وخیم بیمارانی می‌گویند که با خاموشی‌های گاه و بی‌گاه، دچار دردسر شده‌اند، برخی از گیر کردن در آسانسور، بازنشدن درهای برقی ساختمان‌ها و گرمای آزاردهنده ظهرهای بهاری حکایت می‌کنند و بسیاری دیگر نیز از مزاحمت‌هایی که با قطعی برق برای کارهای آنلاین یا حتی امتحانات مجازی ایجاد می‌شود، گله می‌‎کنند. هر کسی این‌روزها با قطعی‌های برق اخیر که البته برای آن برنامه‌ریزی و فهرست محله به محله آن در گروه‌های مجازی دست به دست می‌شود، ماجرایی را روایت می‌کند؛ در این میان دلایل مختلفی نیز برای این قطعی‌ها شنیده می‌شود که به نظر می‌رسد در دنیایی که به سمت انرژی‌های پاک در حال پیشروی است، هیچ کدام از این دلایل در صورت هماهنگی با دنیا نمی‌تواند توجیه‌کننده باشد. این قطعی‌های برق حالا در روزگاری گریبان میلیون‌ها ایرانی را گرفته که میلیاردها تومان صرف ساخت سدهای بی‌شمار و پروژه‌های انتقال آب ویران کننده در داخل کشور می‌شود؛ هزینه‌ای که اگر صرف تولید انرژی‌های پاک شده بود، حداقل ما را با این بحران بی‌برقی در این فصل از سال دچار نمی‌کرد. آمارها اگرچه می‌گویند که از چند سال گذشته تولید انرژی خورشیدی در ایران آغاز شده و نیروگاه‌های خورشیدی به مدار تولید برق وارد شده‌اند، اما واقعیت این است که هنوز در بسیاری از مناطق کویری کشور که توانایی تولید انرژی پاک به مراتب بیشتر است، اراده‌ای برای دسترسی به این نوع انرژی در دسترس و بی‌پایان از سوی سکانداران اقتصادی روی کار نیامده و نتیجه همین شده که این‌روزها شاهد هستیم. نگاهی به وضعیت دیگر کشورهای همسایه اما ماجرای دیگری را روایت می‌کند. تقریبا دو سال پیش بود که بزرگترین نیروگاه خورشیدی جهان در 50 کیلومتری اطراف دوبی با ظرفیت پتج هزار مگاوات خبرساز شد. این در حالی است که در داخل کشور بخصوص در مناطق کویری جنوب ایران نیز می‌توان برای تولید انرژی‌های پاک و تجدیدپذیر استفاده کرد. اما در حالی کارشناسان در سراسر دنیا همواره به این نکته تاکید دارند که باید برای حفظ محیط زیست، این انرژی‌ها جایگزین سوخت‎‌های فسیلی شوند که به نظر می‌رسد در ایران هنوز اراده‌ای برای این موضوع وجود ندارد. به باور بسیاری از کارشناسان، آفتاب تابان مناطق مرکزی ایران بهترین جا برای تولید انرژی پاک از طریق نیروگاه‌های خورشیدی است، اما نبود اراده برای استفاده از این ظرفیت‌ها را با نگاهی به وابستگی بی‌چون و چرای بودجه به نفت و حتی وضعیت دیگر کشورهای دنیا که در حال وارد شدن به این حوزه یکی پس از دیگری هستند به خوبی می‌توان درک کرد

 بودجه‌ای که همچنان به خام‌فروشی وابسته است

قطعی برق این‌روزها توجه اذهان عمومی را به خام فروشی و وابستگی به سوخت‌های فسیلی بیشتر کرده. در حالی طی سال‌های اخیر کارشناسان همواره بر جدا کردن اقتصاد از درآمدهای نفتی و تمرکز بر صادرات غیرنفتی  تاکید کرده‌اند که هنوز بخش زیادی از بودجه به فروش طلای سیاه به صورت خام، وابسته است. سال گذشته و همزمان با ورود لایحه بودجه به مجلس مبنای درآمدهای نفتی، با احتساب نفت 40 دلاری و فروش روزانه دو میلیون و 300 هزار بشکه نفت در روز در نظر گرفته شده بود، نفت اگرچه حالا در کانال 60 هزار دلاری معامله می‌شود اما با توجه به ‌این‌که هنوز وضعیت ورود ایران به بازارهای جهانی در‌هاله‌ای از ابهام قرار دارد، این رشد قیمتی دلیل خوبی برای تحقق درآمدهای کشور نمی‌تواند در نظر گرفته شود. آن‌روزها هم با توجه به وضعیت تحریم‌ها و قیمت پایین نفت به دلیل کاهش تقاضا در پی شیوع کرونا، بسیاری از آگاهان اقتصادی بر این باور بودند که این پیش‌بینی تا حد زیادی خوش‌بینانه تلقی شده است. چند روزی از این سروصداها گذشته بود که رئیس سازمان برنامه و بودجه به این ماجرا ورود کرد و از وابستگی 23 درصدی بودجه به نفت خبر داد. اما این تمام ماجرا نبود و بعد از این خبر بسیاری از رسانه‌ها به این خبر واکنش نشان دادند و برآوردهای کارشناسی واقعیت دیگری را روایت کردند. در همان روزها برآوردهای کارشناسی حکایت از این داشت که میان ارقام اعلام شده از سوی سکانداران اقتصادی و ارقام بوجه تناقض برقرار است، یعنی درحالی رئیس سازمان برنامه و بودجه مدعی شده بود که وابستگی بودجه ۱۴۰۰ به نفت حداکثر ۲۳درصد است که بررسی جزئیات آماری در بودجه پیشنهادی وابستگی حداقل ۵۰درصدی بودجه به نفت را نشان می‌داد. روزها گذشت و کارشناسان همچنان بر این باور بودند که دولت به‌منظور اصلاح ساختار بودجه حداقل در سال پایانی، باید از وابستگی بودجه به نفت کم می‌کرد اما بودجه پیشنهادی به مجلس شورای اسلامی نشان داد که نه‌تنها از وابستگی به نفت کم نشده بلکه از اعداد و ارقام بودجه مشخص بود که بودجه 1400 بیشتر از سال‌های قبل بوی نفت می‌دهد. البته در نگاه اول تصور این بود که وابستگی بودجه به نفت حدود 24 درصد می‌باشد که نسبت به الزام تعیین‌شده در قانون برنامه ششم توسعه (20.3 درصد) حدود چهار واحد درصد انحراف داشت. اما دقت بیشتر در ارقام لایحه بودجه پیشنهادی دولت نشان می‌داد که میزان وابستگی بودجه به نفت حدوداً 50 درصد می‌باشد نه 23 درصد اعلامی از سوی دولت. بعد از بحث‌های فراوان در این زمینه و تحلیل رسانه‌های خارجی که همواره بر این باور بودند که با وجود کشورهایی مانند روسیه، عربستان و آمریکا، دنیا نیازی به نفت ایران ندارد، مجلس بالاخره به این موضوع ورود کرد و بعد از کش‌وقوس‌های فراوان، مصوبات کمیسیون تلفیق مجلس از کاهش میزان وابستگی بودجه به نفت خبر داد و درآمدهای نفتی را از 44.2 درصد به 21.9 درصد عنوان کرد. این امر در حالی رخ داد که در بودجه سال ۱۳۹۹ میزان فروش نفت یک میلیون بشکه در روز محاسبه شده که هر بشکه نیز با قیمت متوسط ۵۰ دلار در نظر گرفته شده بود. این برنامه‌ریزی در حالی رخ داد که دولت با کسری بودجه شدیدی در سال گذشته مواجه شد و ماجرا به بازار سرمایه هم ختم شد.  حالا با توجه به قیمتی که نفت به آن ورود کرده و توجه به ‌این‌که نفت در بودجه 40 دلار در نظر گرفته شده بود و حالا در کانال 60 دلار قرار دارد و گفته می‌شود که این ارقام نشان از تحقق درآمد دولت در سال جاری دارد، اما هنوز هم نگاهی به وضعیت دیگر کشورهای دنیا مخصوصا کشورهای خاورمیانه نشان از بی‌توجهی سکانداران اقتصادی به مسئله انرژی‌ها پاک و وابسته بودن به فروش نفت به صورت خام دارد. در حالی به نظر می‌رسد که صادرات نفت خام یکی از ساده‌ترین و دم‌دستی‌ترین راهکارهای سکانداران اقتصادی برای تحقق درآمدها است که خاورمیانه در حال تبدیل شدن به یکی از قطب‌های مهم صادرات انرژی پاک است. بر همین اساس کشورهای دنیا در حالی در پی ورود به زمین انرژی‌های پاک هستند که به نظر می‌رسد ایران از این فضا جامانده و همچنان به دنبال روش‌های قدیمی برای صادرات نفت به بیرون از مرزها است. خاورمیانه که منطقه‌ای استراتژیک از نظر جغرافیایی و انرژی است و 56.6 درصد از منبع نفت زمین را در خود جای داده، حالا می‌رود تا تبدیل به قطب صادرات انرژی پاک هیدروژن سبز در جهان شود و حتی گفته می‌شود که دولت‌ها و شرکت‌های بین‌المللی نفت واقع در این منطقه به این موضوع تمرکز کرده و حتی بسیاری از تولیدکنندگان طلای سیاه نیز در منطقه خلیج‌فارس به حوزه هیدروژن علاقه‌مند شده‌اند. در همین زمینه انتظار می‌رود تا هیدروژن نقش برجسته‌ای در کاهش انتشار کربن توسط صنایع انرژی ایفا کند که گویا در کنار کشورهای توسعه‌یافته خاورمیانه نیز از این حوزه جانمانده است. از یک سو همزمان با سرعت گرفتن روند گذار انرژی، بسیاری از کشورهای نفتی می‌خواهند به دنیا نشان دهد که نه تنها نفت خام بلکه می‌توانند انرژی پاک هم صادر کنند. از سوی دیگر اقتصادهای متکی به نفت برخی از بزرگترین تولیدکنندگان اوپک مصمم به متنوع کردن فعالیت و کاهش وابستگی به نفت و روی آوردن به صادرات انرژی پاک هستند.

 بدون نفت خام ایران 

چند سال پیش در حالی که رئیس‌جمهور وقت آمریکا در پی تدارک تحریم‌های جدیدی علیه نفت ایران بود، کمتر کسی تصور می‌کرد که روزگاری برسد که کشورهای دیگر بتوانند نفت ایران را در بازارهای جهانی جایگزین کنند. اما با گذشت چند ماه از این اتفاق بود که روزنامه وال‌استریت ژورنال در گزارشی نوشت، تحریم‌های اخیر میزان قابل‌توجهی بخش انرژی را در ایران هدف گرفته که به دلیل وجود تولیدکنندگان نفتی از جمله آمریکا، بازار نفت از این موضوع متاثر نشده. این روزنامه در ادامه با اشاره به کاهش فروش نفت ایران از دو میلیون و 700 هزار بشکه در روز به کمتر از دو میلیون بشکه در روز نوشت، روسیه، عراق و عربستان سعودی با افزایش در میزان تولیدشان اجازه ندادند که بازار نفت از این قضیه متاثر شود. حتی در ماه آگوست سال 2019 آمریکا تبدیل به کشور شماره یک در حوزه تولید نفت شد. حالا هم بسیاری از کشورهای دنیا در حال ورود به سرزمین انرژی‌های پاک هستند که به نظر می‌رسد ایران از این مسئله جامانده و همچنان در صدد صادرات نفت به روش‌های سنتی یعنی خام فروشی است؛ خام فروشی‌ای که یکبار در زمان تحریم‌ها تاثیر منفی خود را بر اقتصاد نشان داده و حالا نیز با روی آوردن به انرژی‌های پاک. 

 هیدروژن سبز در بورس 

هیدروژن، یکی از فراوان‌ترین عناصر جهان است و اخیراً گسترش طرح ارائه انرژی تجدیدپذیر، به ظهور ایده هیدروژن سبز منجر شده است. هیدروژها، منبعی از انرژی پاک و کارآمد به شمار می‌رود و می‌توان از آن به عنوان سوخت و یا برای تولید الکتریسیته نیز استفاده کرد و آن را با کمک شبکه‌های گاز ذخیره کرد و انتقال داد. 
به گزارش ایسنا، با توجه روزافزون دولت‌ها و شرکت‌های نفتی بین‌المللی به انرژی پاک، تولیدکنندگان نفت منطقه خلیج فارس به حوزه هیدروژن علاقه‌مند شده‌اند به خصوص نوع سبز که از الکترولیز آب با استفاده از برق تولید شده از انرژی خورشیدی یا بادی تولید می‌شود. انتظار می‌رود هیدروژن نقش برجسته‌ای در کاهش انتشار کربن توسط صنایع انرژی بر ایفا کند و خاورمیانه نمی‌خواهد از این فرصت جا بماند.  در هفته گذشته اعلام دو پروژه هیدروژن سبز در خاورمیانه در تیتر اخبار آمد که یکی راه‌اندازی نخستین پروژه هیدروژن سبز دوبی در ابعاد صنعتی در منطقه و دیگری رونمایی برنامه‌های عمان برای ساخت یکی از بزرگترین کارخانه‌های هیدروژن سبز در جهان بود. دوبی با همکاری شرکت زیمنس انرژی، سازمان برق و آب دوبی (DEWA) و اکسپو ۲۰۲۰ دوبی، نخستین تاسیسات هیدروژن سبز منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا در ابعاد صنعتی که انرژی مورد نیازش توسط نیروی خورشیدی تامین می‌شود را راه اندازی کرد. این کارخانه برای تولید هیدروژن سبز از طریق الکترولیز، در طول روز از برق تولید نیروی خورشیدی پارک خورشیدی محمد بن راشد آل مکتوم استفاده می‌کند و در شب هیدروژن سبز برای تامین نیروی شهر با انرژی پایدار، به برق تبدیل می‌شود.
انتظار می‌رود این پارک خورشیدی تا سال ۲۰۳۰ حداکثر پنج گیگاوات انرژی پاک تولید کند که بزرگترین پایگاه خورشیدی در جهان خواهد بود.
شرکتهای این منطقه، شرکای فناوری بین المللی و تحلیلگران بر این باورند که دوبی و کل خاورمیانه به دلیل برخورداری از نور خورشید فراوان، آینده روشنی در تولید نیروی خورشیدی دارند.
شرکت زیمنس انرژی اعلام کرد با توجه هزینه‌های اندک برق برای فوتوولتائیک خورشیدی و نیروی بادی در این منطقه، هیدروژن پتانسیل تبدیل شدن به یک سوخت کلیدی در سبد انرژی آینده را دارد و می‌تواند فرصتهای صادرات انرژی را برای مناطقی که به انرژیهای تجدیدپذیر فراوان دسترسی دارند بگشاید.
کریستین بروچ، مدیرعامل زیمنس انرژی به شبکه سی ان بی سی گفت: بر این باورم که هیدروژن باید یکی از مدلهای تجاری آتی کلیدی در امارات متحده عربی و کل منطقه شود و خواهد شد و این منطقه در آینده صادرکننده این انرژی در جهان خواهد بود.
عمان که عضو اوپک نیست، تولیدکننده نفت دیگری در خاورمیانه است که هفته گذشته برنامه مهمی را در خصوص هیدروژن سبز اعلام کرد. شرکت انرژی دولتی OQ عمان، شرکت اینترکانتیننتال انرژی هنگ کنگ و شرکت اِنِرتک کویت برنامه ای را برای یکی از بزرگترین تاسیسات هیدروژن سبز در جهان معرفی کردند. این کارخانه با ۲۵ گیگاوات انرژی تجدیدپذیر فعالیت خواهد کرد و حداکثر ۳۰ میلیارد دلار هزینه خواهد داشت.
عربستان سعودی که بزرگترین تولیدکننده نفت خاورمیانه و بزرگترین صادرکننده نفت جهان است هم به پروژه‌های هیدروژن سبز و داشتن سهمی از بازار نوظهور هیدروژن پاک چشم دوخته است. شهر بدون کربن NEOM سال گذشته قراردادی را برای پروژه تولید آمونیاک مبتنی بر هیدروژن سبز به ارزش پنج میلیارد دلار امضا کرد که این محصول را صادر خواهد کرد.
بر اساس گزارش اویل پرایس، تمامی این برنامه‌ها نشان می‌دهد که غولهای نفتی خاورمیانه در برابر گذار انرژی و تقاضای جهانی رو به رشد برای محصولات انرژی پاک مصون نمی‌مانند.