شاعری با سوالات بنیادین

از هنگامی که ادوارد فیتز جرالد خیام را به اروپاییان معرفی کرد، ما ایرانیان هم بیشتر با او آشنا شدیم و اشعار متفاوتش را با توجه به این‌که با شاعران محبوب و مشهور ما اختلاف مفهومی زیادی هم دارد مورد توجه قرار دادیم. مشهورترین شاعر ما در دنیای غرب از قضا دارای کمترین اشعار در میان شاعران معروف زبان پارسی است. نوع نگاه او به جهان و هر چه در آن است تفاوتی اساسی با سنت شعری ما دارد و این به نوعی برای خیام یگانگی و خاص بودن را به همراه داشته است. قالب رباعی هم که خیام برای سرودن و بیان اندیشه‌های خود به کار برده در شعر ما قالب خاص و محدودی است که باید با دقت و مهارت فراوانی از آن استفاده کرد تا جان کلام و محتوای مورد نظر به شکلی کامل و در عین حال ظریف و روان بیان شود. در ظاهر به نظر می‌رسد رباعیات خیام تاکید بر سرسری بودن دنیا و لذت بردن دارد، اما با خوانش چندباره و توجه به معانی نهفته در آن‌ها می‌توان پی برد که در پشت این نگاه نوعی غم و اندیشه این جهانی نهفته است که به اندیشه خیامی معروف شده است. در اندیشه خیامی که رد آن در اشعار سعدی و حافظ هم تا حدودی به دیده می‌آید، جهان مادی و محیط زندگی ما به شکلی نشان داده می‌شود که انسان را با حقیقت آن روبه‌رو می‌کند. این نگاه عریان یا بی‌واسطه به محیط پیرامون و اشاره به تفکر کردن در مسائل ازلی و ابدی، اشعار خیام را در عین حال هم تلخ و فلسفی جلوه می‌دهد و هم ذهن بشر را با پرسش‌های بنیادین مواجه می‌کند. در دورانی که خیام زندگی می‌کرده و رباعیاتش را سروده هنوز شعر فارسی به آن درجه از کمال و گوناگونی نرسیده بود و تنها سبک خراسانی رواج داشت که شاعرانش از همان خطه خیام بودند و بنیان فکری آن‌ها هم حتما با او که کار اصلی اش شاعری نبود تفاوت ماهوی داشت. خیام که بیشتر به ریاضیدانی شهره بود در پوشش این عنوان توانست افکار خاصش را در قالبی تقریبا مشکل در شعر فارسی بریزد و آن‌ها را با طراوت و اندیشه‌ای که در کمتر شعری به طور همزمان هست برای ما به یادگار بگذارد. اشعاری که از پس قرن‌ها این گونه تازگی دارند و اندیشه‌شان هنوز ذهن بشر دوران ما را به تامل وامی‌دارد بی‌گمان محصول سنتی قدرتمند است که در درازنای تاریخ به خیام رسیده و او با مهارت تمام و با استفاده از دانایی و حکمتی بی‌نظیر آن را به این شکل درآورده است. با این وجود اما رباعیات خیام انگار از ازل بوده‌اند و رنگ و بویی فراتاریخی در خود دارند؛ آن‌ها در زبان‌ها و فرهنگ‌های متنوع و گاه متضاد هم جایشان را باز کرده‌اند و به میراثی برای همه جهانیان تبدیل شده‌اند.