عقب‌ماندگی از سیاست‌های کنترل جمعیت در ایران

همدلی|  روند کاهشی رشد جمعیت در ایران نگران‎‌کننده شده است، طوری‌که برخی آن را به سرازیری پیری جمعیت تشبیه کرده‌اند. البته این مسئله نه‌تنها برای ایران بلکه برای همه کشورها مهم است، به همین دلیل سیاست‌های افزایش جمعیت همواره مورد توجه مدیران ارشد قرار گرفته تا با سیاست‌های جمعیتی بتوانند مانع از پیری و کاهش جمعیت مولد و نیروی کار شوند. برخی از کشورها علاوه بر سیاست‌های افزایش باروری به‌دنبال سیاست‌های مهاجرتی هم هستند که به مدد آن همچنان سن جمعیت کشورشان را کنترل کنند. اگرچه در ایران سیاست مهاجرتی چندان نمی‌تواند مورد توجه قرار بگیرد اما برنامه‌ریزی‌های افزایش باروری هم با پاسخ مناسبی همراه نبوده، طوری‌که حالا میزان نرخ رشد جمعیت در کشور به 6دهم درصد رسیده است. آن‌طورکه محمد اسماعیل اکبری، مشاور عالی وزیر بهداشت به خبرگزاری ایرنا گفته «در سال‌های اول انقلاب، نرخ رشد جمعیت‌ کشور حدود سه درصد بوده است، به این معنا که جمعیت سالانه حدود سه درصد نسبت به سال قبل افزایش می‌کرد، اما از اواخر دهه ۶۰ از این درصد کاسته شد و این رقم در ابتدای ورود به دهه ۸۰ به حدود ۱.۵درصد رسید و در سال ۱۳۹۸ رشد جمعیت کشور برای اولین بار به کمتر از یک درصد رسید. اما حالا نرخ رشد جمعیت در سال ۹۹ به ۶ دهم درصد رسیده و این امر حاکی از آن است که در حال افول جمعیتی در کشور هستیم و این موضوع بسیار خطرناک است.»
درهمین‌باره شهلا کاظمی‌پور، جمعیت‌شناس و استاد دانشگاه تهران ضمن تایید کاهش شدید رشد جمعیت به روزنامه همدلی می‌گوید:«رشد جمعیت در ایران سیر کاهنده پیدا کرده. تقریباً از سال‌های دهه 70 به بعد همواره رشد جمعیت ایران کاهشی بوده است. در همه کشورهایی که رشد جمعیت‌شان به زیر سطح جانشینی می‌رسد به‌تدریج در یک بازه 25 الی 30 ساله رشد جمعیت آن‌ها به صفر یا حتی منفی هم رسیده است. حالا در ایران هم این مرحله، یعنی کاهش رشد جمعیت به زیر سطح جانشینی را از سال 1385 به بعد داریم تجربه می‌کنیم، امروز رشد جمعیت به زیر یک رسیده و سرعت کاهشی آن زیاد شده است. بنابراین احتمال این‌که در یک یا دو دهه آینده ما هم به رشد صفر برسیم وجود دارد. بنابراین از سال 1385 که میزان باروری به زیر سطح جانشینی رسیده نگرانی‌ها درخصوص رشد جمعیت در ایران بیشتر شده است.»
معمولا در چنین شرایطی کشورها به‌سراغ سیاست‌گذاری‌های جمعیتی می‌روند، به‌تعبیر کاظمی‌پور «در برخورد با این نگرانی‌ها طبیعی هست که سیاست‌هایی اتخاذ شود تا به این رشد منفی جمعیت نرسیم یا اگر قرار است برسیم این مسیر طولانی‌تر شود. تمام تلاش‌ها برای این است که سن جمعیت به‌سمت سالخوردگی نرود و جوانی آن حفظ شود. همان‌طور که مشخص است این مسئله در گروی این است که نرخ باروری در ایران افزایش پیدا کند.»
این جمعیت‌شناس درخصوص برنامه‌های افزایش جمعیت در ایران ادامه می‌دهد: «در این خصوص تلاش‌هایی درحال انجام شدن است، چیزی حدود 10سال یعنی از شروع دهه نود تا حالا تلاش‌هایی در دستور کار مسئولین قرار دارد که بتواند با اتخاذ سیاست‌هایی به افزایش باروری در کشور منجر شود. اما با گذشت 10سال همچنان این سیاست‌ها در کش‌وقوس تصویب است. در این مدت فقط گفته شده رشد جمعیت دارد به‌سمت صفر میل می‌کند و عده‌ای هم همواره به‌دنبال تصویب طرحی برای افزایش جمعیت هستند و این مسئله سبب شده که ما امروز از سیاست‌های کنترل جمعیت عقب بیفتیم.»
بنابراین برای جبران این عقب‌افتادگی حالا سیاست‌گذاران به‌تکاپو افتاده‌اند تا با تصویب قوانین راهکارهایی برای افزایش جمعیت در ایران پیدا کنند. به‌ویژه در ماه‌های گذشته مجلس شورای اسلامی با طرح «جوانی جمعیت و حمایت از خانواده» به‌دنبال افزایش نرخ باروری در ایران است. طرحی که بر سر مسئله ایجاد موانع برای غربالگری جنین در هفته‌های گذشته صفی طولانی از منتقدان را جلوی خود دیده است. اما یکی از موارد پیشنهادی در این طرح اعطای زمین 150 الی 200 متری به خانواده‌ها برای دنیا آوردن فرزند سوم است. دراین‌باره امیرحسین بانکی پورفرد، رئیس کمیسیون مشترک طرح جوانی جمعیت و حمایت از خانواده در مجلس، مدتی قبل با حضور در تلویزیون توضیح داد که: «اختصاص زمین ۱۵۰ تا ۲۰۰متری به خانواده‌ها برای تولد فرزند سوم پیش‎بینی شده و مقرر شد زمین در شهرهای زیر ۵۰۰هزار نفر و روستاها برای همه در نظر گرفته شود. 
براساس این طرح خانواده‌ای که در تهران صاحب فرزند سوم به بعد می‌شوند زمینی در یکی از شهرهای زیر ۵۰۰هزار نفر به آنها اختصاص داده می‌شود. زمین به دو روش فروش اقساطی و آن هم با قیمت تمام شده و روش دیگر هم به صورت ۹۹ ساله که مالکیت آن بر عهده دولت است، ‌تعلق خواهد گرفت.»
اما این‌که ایده‌هایی مانند اختصاص زمین یا دادن سکه چه کمکی می‌تواند برای افزایش جمعیت در ایران داشته باشد جای سوال است، چیزی که درخصوص ارتباط مستقیم میان افزایش وام ازدواج و افزایش میل جوانان به ازدواج هم مورد توجه قرار گرفته است. آیا واقعاً ارتباط مستقیمی میان این خدمات و افزایش جمعیت وجود دارد؟ کاظمی‌پور در پاسخ به این پرسش خبرنگار همدلی بیان می‌کند: «با گذشت 10سال گیریم به سندی برای رشد جمعیت رسیدیم، اما این‌که این سیاست‌ها چقدر می‌تواند به رشد جمعیت در ایران کمک کند خودش بحث دیگری است. اگرچه داشتن سیاست لازم است اما این‌که چه سیاستی اتخاذ شود اهمیت دارد، سیاست‌هایی که اتخاذ شده به‌شرط اجرای درست ممکن است سبب افزایش جمعیت شود، اما یادمان باشد هر طرحی برای سیاستگذاری افزایش جمعیت ممکن است جواب ندهد، باید دید این طرح‌های تشویقی در جامعه ایرانی با پاسخی مثبت درباره افزایش جمعیت مواجه می‌شود یا خیر»
او با پاسخی دقیق‌تر ادامه می‌دهد: «سیاست‌های تشویقی موالید معمولاً در جهان نتیجه نداده است، چراکه مردم در جهان امروز خواسته‌های دیگری دارند و به تعبیری فردگرایی اهمیت پیدا کرده و تغییر تحولات اجتماعی و فرهنگی سبب شده که با اضافه شدن یک بند به سیاست‌های افزایش جمعیت، جمعیت کشورها افزایش پیدا نکند.»
به‌نظر می‌رسد نکته مهمی که در پاسخ این جمعیت‌شناس درخصوص طرح‌های افزایش جمعیت وجود دارد این است که گاهی طراحان آن جامعه امروز را با سال‌ها و حتی قرن‌های گذشته مقایسه می‌کنند، آن‌ها گمان دارند اگر همه شرایط اقتصادی و اجتماعی آماده شود بخش زیادی از جمعیت به‌سمت تولد فرزند سوم یا چهارم و بیشتر حرکت می‌کنند. اما در جامعه امروز زنان دیگر مانند گذشته تنها به‌دنبال نقش مادری نیستند، آن‌ها با انگیزه‌های دسترسی به موقعیت‌های برابر با مردان نقش‌های دیگری را برای خود تعریف می‌کنند، لذا همین مسئله سبب کنترل جمعیت خانواده‌ها به سه و نهایت چهار نفر شده است.
استاد جمعیت‌شناس دانشگاه تهران در صحبتی که بدون ربط با گزاره بالا نیست عنوان می‌کند: «معمولاً هر کشوری یک سیاستی برای افزایش جمعیت دارد، فرانسه حدود 30 الی 40سال تلاش کرده تا در نهایت توانسته حدود دو‌ دهم میزان باروری در این کشور را بالا ببرد، اما در عوض با بکار گرفتن فرصت‌های مهاجرتی آن‌ها توانسته‌اند تعدیل ساختار جمعیت برای کشورشان را ایجاد کنند، البته ما در ایران سیاست مهاجرتی نمی‌توانیم داشته باشیم.»
با این وجود به‌نظر می‌رسد طرح‌هایی که به‌شکل جزیره‌ای عمل می‌کنند نمی‌توانند تاثیر زیادی در افزایش جمعیت داشته باشند، کاظمی‌پور در پایان درخصوص کیفیت طرح‌های مدنظر به همدلی می‌گوید: «درخصوص افزایش باروری نیاز به تحقیقات زیادی است، در اصل اگر قرار است با سیاست‌های جمعیتی باروری در ایران افزایش پیدا کند، سیاست‌های ما باید به‌صورت یک بسته سیاستی اجرا شود، نه‌این‌که در اجرای آن بندهایی که بار مالی دارد را حذف کنند و بندهایی که بار مالی ندارد را اجرا کنند، یا موارد بازدارنده اجرا شود و موارد تشویقی اجرا نشود، مطمئناً چنین رویکردی جواب نمی‌دهد. 
در افزایش باروری مسائل اقتصادی مطرح است اما نه این‌که با دادن وام، سکه یا زمین بشود جواب گرفت، خیر جواب نمی‌دهد، اگر قرار است اقتصاد به افزایش باروری کمک کند نیاز به اصلاح ساختاری و زیربنایی اقتصاد دارد، درواقع امنیت اقتصادی باید در جامعه گسترش پیدا کند.»