جانی که دور از موسیقی رها شد

همدلی|  رضا نامجو| یازدهم اسفندماه ۱۳۰۱ در تهران به دنیا آمد. مرتضی بعد از پایان تحصیلات دوره ابتدایی، به خواست پدرش مهندس محمد حنانه که مؤسس دبیرستان ایرانشهر بود، راهی هنرستان موسیقی ملی شد و درس خواندن در رشته موسیقی را از آنجا آغاز کرد. هنرستان موسیقی ملی در آن روزها ۱۰ موسیقیدان اهل چک‌اسلواکی را استخدام کرده بود تا به هنرجویانش آموزش بدهند. 
در همان روزها هم بود که مرتضی حنانه آموختن هورن را زیر نظر رودولف اوربانتس آغاز کرد. حنانه بعدها نوازنده هورن اول ارکستر سمفونیک تهران شد. جنگ جهانی دوم که آغاز شد، آتشش به ایران هم رسید و باعث شد هنرستان موسیقی ملی تعطیل شود. 
حنانه اما دست از فعالیت نکشید و با همراهی غلامحسین غریب، حسن شیروانی و فریدون فرزانه کنسرت‌هایی در تالارهای انجمن‌های فرهنگی و هنری روی صحنه برد. مدتی بعد پرویز محمود هم به این جمع پیوست تا اینکه همین‌ها پایه ارکستر سمفونیک تهران را گذاشتند. حنانه درباره پرویز محمود گفته بود: «من در سال ۲۴-۱۳۲۳ که از هنرستان عالی موسیقی فارغ‌التحصیل شدم، پرویز محمود تنها فردی در این مملکت بود که از فرهنگ موسیقایی اروپا تا اندازه زیادی اطلاع داشت و چون من در زمره شاگردان او بودم قطعاً آن زمان از معلوماتش استفاده می‌کردم و می‌توانم بگویم که در آن‌وقت هردوی ما درزمینه‌‌‌‌هارمونی و ارکستراسیون تحت تأثیر کارهای ریمسکی کورساکف بودیم.»

نوشتن در خروس جنگی

پرویز محمود به سال ۱۳۲۸ به ‌‌‌آمریکا رفت، اما دیگر به ایران بازنگشت. همان روزها هم بود که حنانه به همراه غلامحسین غریب، حسن شیروانی و جلیل ضیاءپور نشریه فرهنگی «خروس‌جنگی» را راه انداختند. 
«غلامحسین غریب» در زمینه ادبیات، «حسن شیروانی» در زمینه تئاتر، «مرتضی حنانه» در زمینه موسیقی و «جلیل ضیاءپور» در زمینه نقاشی در این مجله می‌نوشتند. در همان ابتدا، حنانه به دلیل اختلاف سلیقه، از تحریریه مجله خروس‌جنگی کناره‌گیری کرد، اما بعدها مقاله‌هایی تحقیقی درباره موسیقی غربی در خروس‌جنگی نوشت. این هنرمندان که در آن دوره همگی جوان و پیشرو بودند، می‌خواستند سنگر محکمی برای دفاع از نظریاتشان در برابر معتقدین متعصب سنت ایجاد کنند.
 البته انتشار خروس‌جنگی چندان به طول نینجامید در ماجرای استیضاح وزیر کشور توسط مجلس و محاکمه اداری ضیاء پور، کوبیسم را همان کمونیسم در نظر گرفتند و مجله را به حزب توده منتسب کردند و خروس‌جنگی توقیف شد. حنانه همزمان با فعالیت در مجله خروس‌جنگی به گردآوری آثار پرویز محمود مشغول شد و این آثار را آماده می‌کرد تا ارکستر سمفونیک تهران که از سوی روبیک گریگوریان رهبری می‌شد، اجرایشان کند. 
در همین دوران بود که یکی از شناخته‌شده‌ترین آثار مرتضی حنانه «سوییت شهر مرجان» را بر روی قصه‌ای از غلامحسین غریب ساخته شد. روبیک گریگوریان این اثر را با ارکستر سمفونیک تهران اجرا کرد و این اجرا باعث شهرت مرتضی حنانه شد. 
این سوئیت چند بار در سال‌های بعد با صدای فرح عافیت‌پور و منیره وکیلی در تهران به روی صحنه رفت. ناگفته نماند که پیش از ساختن «سوییت شهر مرجان»، حنانه آثار دیگری را هم در این فضا ساخته بود اما هیچ‌یک به‌اندازه «شهر مرجان» در رسیدنش به شهرت اثرگذار نبود.

سفر به ایتالیا

سال ۱۳۳۲ را باید نقطه عطفی در زندگی هنری مرتضی حنانه به حساب آورد. روبیک گریگوریان یک سال قبل عازم ‌‌‌آمریکا شده بود. حنانه در این سال در جشن هزاره ابن‌سینا، آثار خودش را در حضور شرق‌شناسان دعوت شده به جشن با ارکستر سمفونیک اجرا و رهبری کرد و این اجرا به‌قدری موردتوجه قرار گرفت که چرولی سفیر وقت ایتالیا، به حنانه بورس هنری کشورش را اعطا کرد. 
مرتضی حنانه با دریافت این بورس، برای تکمیل تحصیلات و البته ارضاء حس کنجکاوی‌اش درزمینه هنر و به‌خصوص موسیقی راهی ایتالیا شد. او در مرکز عالی موسیقی واتیکان مشغول درس خواندن شد و به تحقیق روی موسیقی مذهبی ایتالیا پرداخت. 
موسیقی متن فیلم «عروس دجله» به کارگردانی نصرت‌الله محتشم، از ساخته‌های مرتضی حنانه در همان روزهاست. حنانه وقتی در ایتالیا به درس خواندن مشغول بود به همراهی حسین سرشار و پروین زرین پور شروع به دوبله کردن فیلم‌های ایتالیایی برای مخاطبان فارسی‌زبان کرد.
ظاهراً مدت‌زمانی که او باید صرف درس خواندن و تحقیقاتش می‌کرد، بیشتر از مدتی بود که در بورسیه‌اش آمده بود، بنابراین حنانه برای تأمین هزینه‌های زندگی در ایتالیا در آن دوران وارد سازمان‌های دوبلاژ فیلم شد. دوبلاژ «جاده» اثر فدریکو فلینی و «طلای ناپل» از ویتوریو دسیکا از جمله فیلم‌های موفق مرتضی حنانه درزمینه دوبلاژ است.
 او سال ۱۳۴۰ از انستیتوی موسیقی واتیکان فارغ‌التحصیل شد و به ایران بازگشت.

از فارابی تا شناسایی موسیقی اصیل ایرانی

حنانه با بازگشت به ایران، عنوان پرکارترین موسیقیدان پیشرو را به نام خودش ثبت کرد. دو سال بعد یعنی سال ۱۳۴۲ عضو شورای عالی موسیقی رادیو ایران شد. «فارابی» نام ارکستری بود که حنانه برای اجرا و ضبط آثار موسیقایی در رادیو تأسیس کرد. 
ظاهراً نصرت‌الله معینیان رئیس وقت رادیو از حنانه خواسته بود تا تصانیفی چندصدایی بسازد و در آن آثار از تکنیک‌های‌‌‌‌هارمونی، کنترپوان و حتی فوگ استفاده کند. حنانه درباره تأسیس ارکستر فارابی گفته بود: «در این ارکستر سعی کردم که با استفاده از ملودی‌هایی که برخی تصنیف‌سازان آن زمان می‌ساختند آثاری را برای خوانندگان مطرح آن زمان بنویسم و درواقع تنظیم کنم که با شنیدن آنها گوش مردم به‌تدریج به‌کارهای جدی‌تر و هنری‌تر و درواقع پلی فونیک عادت کنند که فکر می‌کنم تا اندازه‌ای در این کار موفق شدم».
 این ارکستر در طول ۷ سال فعالیت حدود ۸۰ قطعه از آهنگ‌سازان ایرانی از جمله مرتضی حنانه، صدیقه شهنیا، فریدون ناصری، فریدون فرزانه، مصطفی کسروی و سیروس شهردار را اجرا و ضبط نماید. را اجرا کرد که در رادیو ضبط شد. حنانه در سال ۱۳۴۵ از طرف رادیوی ایران و بنا به دعوت یونسکو به «تریبون انترناسیونال آهنگسازان رادیو و تلویزیون» اعزام شد و در آنجا قطعاتی از «ارتوریو» اثر خود را اجرا کرد که از رادیوی ایرلند و سوئیس پخش شد. 
عبدالرضا قطبی رئیس رادیوتلویزیون ملی ایران در ملاقاتی از حنانه خواست کلاس‌هایی را برای آموزش به خوانندگان آن روزهای رادیو تلویزیون برگزار کند تا اصول اولیه خوانندگی را بیاموزند. بنابراین در سال‌های ۱۳۴۸ و ۱۳۴۹ حنانه سرپرستی و اجرای برنامه‌های آموزشی موسیقی ایرانی در تلویزیون را با نام «شناسایی موسیقی اصیل ایرانی» با حضور فرهنگ شریف، مرتضی نی داوود و حسین قوامی بر عهده گرفت. 

از جشن هنر شیراز تا فترت موسیقی 

در پایان دهه چهل، ارکستر فارابی منحل شد و حنانه که در سال‌های حضورش در ایتالیا به اندازه کافی با سینما آشنا شده بود، ساخت موسیقی متن فیلم را به شکلی جدی‌تر از قبل پی‌ گرفت. البته او پیش از آن، با ساخت موسیقی فیلم «ایران سرزمین طلای سیاه» در سال ۱۳۲۷ و ساخت موسیقی فیلم عروس دجله در سال ۱۳۳۳ در این مسیر وارد شده بود. «فرار از تله»، «گُرگ بیزار»، «قصّه ماهان»، «سلام سرزمین من»، «موج»، «گلیم» و «تیرباران» و «هزاردستان» از جمله آثاری استاست که او برایشان موسیقی نوشت. «کاکوتی،رقصی برای او» و «کاپریس برای پیانو و ارکستر» دو اثر به آهنگسازی مرتضی حنانه بود که اولی در نخستین دوره جشن هنر شیراز و دومی در دوره بعدی این جشن اجرا شد. او برای کاکوتی که با ارکستر مجلسی تلویزیون اجرایش کرد، جایزه «گراند مانسیون اسپسیال» را به خانه برد. حنانه در طول دوران فعالیتش در عرصه موسیقی همه فضاها را از معلمی و رهبری ارکستر و آهنگسازی گرفته تا مدیریت و تالیف و ترجمه را تجربه کرد و در همه این بخش‌ها هم آثار درخوری را از خودش به یادگار گذاشت. «تئوری‌‌‌‌هارمونی زوج» از ابتکارات حنانه برای چندصدایی کردن موسیقی ایرانی بود. او علاوه بر نگارش کتابی با همین نام، تالیفاتی همچون گام‌های گمشده، دروازه‌های متروک و مقاصد الالحان را در کارنامه دارد. حنانه که پیش از انقلاب هم با مشکلات و سختی‌های فراوان تدریس در هنرستان موسیقی عالی را ادامه داده بود، بعد از انقلاب با فترت دو دهه‌ای موسیقی و ابهام حلال و حرام بودنش مواجه شد و عمرش به حضور در دانشگاه و تدریس موسیقی در این فضا بعد از انقلاب، قد نداد. سه شنبه، ۲۴ مهر ۱۳۶۸ روز رهایی مرتضی حنانه بود. او در ۶۷ سالگی و بعد از مدتی مبارزه با سرطان، از دنیا رفت. دلش می‌خواست در همدان و کنار آرامگاه ابن سینا  آرام بگیرد اما این اتفاق نیفتاد و او را در امامزاده طاهر کرج به خاک سپردند.